​​​​​​​
سقاخانه در معماری سنتی ایرانی، به فضاهای کوچکی در معابر عمومی گفته می‌شد که اهالی و کسبه برای آب دادن به رهگذران تشنه درست می‌کردند. سقاخانه معمولا ظروف سنگی بزرگی بود که آب آشامیدنی در آن ریخته و پیاله‌هایی با زنجیر به آن بسته می‌شد. برای مشخص بودن سقاخانه در شب هم در گوشه آن شمع روشن می‌کردند که بعدها رسم شد افرادی که نذر و حاجتی دارند، شمع‌هایی را در سقاخانه‌ها روشن کنند. در حرم امام رضا(ع) یکی از این سقاخانه‌های قدیمی وجود دارد. جایی باارزش که روزانه هزاران نفر از زائران مشتاق با نیت رفع گرفتاری و تشنگی، از آن می‌نوشند. سقاخانه اسماعیل طلایی که در گویش عمومی سقاخانه اسمال طلا نامیده می‌شود، درگذشته با نام سقاخانه نادری یا سلطانی شناخته می‌شد.

آبخوری متبرک
سقاخانه اسمال طلا، قدیمی‌ترین و مشهورترین سقاخانه حرم امام رضا(ع) است. این بنا در میان صحن انقلاب و روبه‌روی پنجره فولاد قرار دارد. قدیمی‌ترها احتمالا کاسه‌های برنجی طلایی رنگی را که از شیر آب سقاخانه آویزان بود، به یاد دارند. سنگاب (منبع آب) این سقاخانه از سنگ مرمر یکپارچه‌ای است که به ‌دستور نادرشاه افشار به مشهد منتقل شده است. در گذشته‌های دور که آب لوله‌کشی نبود، آب را با مراسم خاصی از قنات‌های اطراف مشهد به حرم می‌آوردند و برای استفاده زائران، داخل این سنگاب می‌ریختند. در دوره فتحعلی‌شاه قاجار به‌دستور شخصی به‌ نام اسماعیل، بنایی هشت‌ضلعی بر فراز این سنگاب ساختند و به‌دنبال آن، سقف بنا با خشت‌های طلا تزیین شد. در سال ۱۳۴۵ شمسی بنای این سقاخانه که بر اثر گذر زمان فرسوده شده بود، تخریب و از نو به ‌صورت زیبا و مجلل بازسازی شد که پس از پیروزی انقلاب هم دوباره مرمت شد. هنگام احداث رواق دارالحجه در طبقه زیرین صحن انقلاب اسلامی، بنای سقاخانه هم محکم‌سازی شد. مساحت سقاخانه ۵/۵۷ متر مربع، ارتفاع آن ۴۴/۶ و شعاع گنبد ۳/۲ متر است که دارای پایه‌هایی از سنگ مرمر کنده‌کاری‌شده و کاشی و سقف گنبدی آراسته به خشت‌های مطلاست. موقوفاتی هم برای این بنا مقرر شده و نذر برای تهیه ظرف آب یا روشن کردن اطراف سقاخانه با شمع، از سنت‌های رایج گذشتگان درباره این بنا بوده است. امروزه هم بسیاری از زائران با آوردن بطری و قمقمه‌ از این آب برای تبرک و سوغاتی برداشته و با خود می‌برند.
 تاریخچه سقاخانه
در سال ۱۱۴۳ قمری نادرشاه افشار دستور ساخت سقاخانه‌ای را در میان صحن سلطانی (انقلاب امروزی) داد. پیش از آن در میانه این صحن حوضی وجود داشت که به دستور نادرشاه به چهار حوض کوچک‌تر تقسیم شد و در میانه آن سنگابی قرار گرفت. نادرشاه سنگاب قرار گرفته در این حوض را در فتح هرات به مشهد منتقل کرد. ظرفیت این سنگاب را 3 کر آب (معادل ۱۱۳۰ لیتر) گزارش کرده‌اند. پس از قرار گرفتن سنگاب، دستور ساخت عمارت کلاه‌فرنگی روی آن داده و سرانجام بخش بیرونی این عمارت طلاکاری شد. در بین مشهدی‌ها مشهور است که ساخت عمارت روی سنگاب یا طلاکاری این بنا، توسط شخصی به نام اسماعیل‌خان طلایی انجام شده است. برخی هم هزینه این کار را به اسماعیل‌خان طلایی، یکی از فرماندهان نظامی در دوره فتحعلی‌شاه قاجار نسبت داده‌اند. در گزارشی دیگر آمده است اسماعیل‌خان دامغانی، از نزدیکان فتحعلی‌شاه بود که در ماجرایی، جان شاه را از سوءقصد نجات داد و فتحعلی‌شاه دستور داد به اندازه وزنش به وی سکه طلا بدهند. او هم این سکه‌ها را برای ساخت سقاخانه‌ای در حرم امام رضا(ع) وقف کرد. در برخی منابع هم بنّای این عمارت را شخصی به نام اسماعیل در زمان نادرشاه گزارش کرده‌اند و از همین رو این بنا، سقاخانه اسماعیل و از بابت طلاکاری آن، سقاخانه اسماعیل طلایی نامیده شده است. در گذشته آب سقاخانه اسماعیل طلایی از طریق چشمه‌ای به نام چشمه گیلاس در نزدیکی مشهد تامین می‌شده ‌است. البته به دلیل فصلی بودن این چشمه، در ایامی از سال خشک می‌شد و زائران با مشکلاتی مواجه بودند. تا این که در سال ۱۳۳۰ خورشیدی چاهی برای تامین آب حفر شد و چهار حوض جدید هم به‌عنوان وضوخانه در اطراف آن ساخته و به این صورت مشکل آب حرم حل شد.