1100 سال شعر فارسی در وصف بانوی دوعالم
بهبودی نیا
تاریخچه شعر فاطمی، در ادبیات فارسی ریشه در بیش از هزار سال پیش دارد. دقیقی توسی، کسایی مروزی و غضایری رازی از نخستین سرایندگان این نوع شعر بودند که به ستایش خاندان رسالت پرداختند.سده چهارم هجری، نقطه عطفی در تاریخ شعر فاطمی محسوب می‌شود. در این دوره، با روی کار آمدن آل‌بویه و گسترش تشیع، فضای نسبتاً مساعدتری برای سرودن اشعار مذهبی فراهم شد. ناصرخسرو، سنایی و عطار نیشابوری از شاعرانی بودند که در این دوره، اشعار ارزشمندی در مدح اهل بیت(ع) سرودند.با ورود به عصر صفوی، شعر فاطمی رونق بیشتری یافت. شاعرانی چون محتشم کاشانی، با مراثی عاشورایی خود، به غنای این گونه ادبی افزودند. انقلاب اسلامی نیز دوران طلایی دیگری برای شعر آیینی و فاطمی محسوب می‌شود، هرچند در دهه‌های اخیر، این شعر با چالش‌های جدی مواجه شده است. در ادامه برای آگاهی بیشتر از تاریخچه شعرهایی که در وصف حضرت زهرا(س) سروده شده با رضا اسماعیلی شاعر و پژوهشگر ادبی گفت و گو کرده ایم.
اولین شعر فاطمی تاریخ ادبیات فارسی را چه کسی سروده است؟کدام شاعران صاحب نام تاریخ ادبیات ما در سرودن این قبیل شعرها سرآمدند؟
به یقین نمی‌دانیم اولین فاطمی سروده فارسی متعلق به کدام شاعر است؛ دقیقی‌توسی، کسایی‌مروزی، غضایری‌رازی یا شاعری دیگر...؟ زیرا هیچ‌گونه اتفاق نظری بین پژوهشگران این حوزه و عرصه وجود ندارد و رأی و نظر آنان به‌جای وفاق بر محور خلاف می‌گردد. از این نکته که بگذریم، اگر بخواهیم از نامدارترین شاعرانی که به گردن شعر فاطمی حق دارند نام ببریم، باید چشم‌ها را به دیدن قله‌های بزرگی چون ناصر خسرو، سنایی و عطار نیشابوری دعوت کنیم که در این حوزه آثار و اشعاری فاخر و ارجمند دارند.
قدمت شعر فاطمی به چند قرن پیش بر می گردد؟
شعر فاطمی، شعری است به قدمت ۱۱۰۰ سال. تاریخ تولد شعر آیینی فارسی که بیشتر سابقه و صبغه شیعی دارد به سده چهارم و دوران حکومت «آل‌بویه» برمی‌گردد. حال سؤال این است که چرا با وجود حیات ۱۱۰۰ ساله، شعر فاطمی جثه‌ای این‌چنین نحیف و ظریف دارد؟! این نقیصه به ثبت نشدن مکتوب شعرها به علت تنگناهای سیاسی و خط قرمزهای جاهلانه و متعصبانه دوران ماضی برمی‌گردد؛ به دورانی که به‌علت حاکمیت دولت‌های غیرشیعی، شاعرانی که به ستایش خاندان رسالت(علیهم‌السلام) زبان می‌گشودند مورد شکنجه و آزار قرار می‌گرفتند. این سخت گیری درباره شعر فاطمی و علوی بیشتر بود؛ به خاطر وجود این تنگناهای سیاسی، شاعران ستایشگر اهل بیت(ع)، ناگزیر به تقیه و پنهان کاری بودند. مضاف بر این‌که در عصر خلافت امویان، به‌علت نفوذ زبان و ادبیات عربی در گستره سرزمین ایران، شاعران به زبان عربی شعر می‌گفتند؛ شعرهایی که از بین رفته و هیچ نام و نشانی از شاعران‌شان در تاریخ ادبیات برجای نمانده است؛ به همین علت است که تا پیش از سده چهارم، به‌ندرت می‌توان شعری در مدح و منقبت خاندان رسالت به زبان فارسی یافت؛ مظلومیتی به گستره تاریخ، مظلومیت شعر فاطمی در عصر حاضر نیز کمتر از دوران ماضی نیست.
وضعیت شعر فاطمی امروز را چگونه ارزیابی می کنید؟
غیر از دهه اول انقلاب که شعر دینی و آیینی ما امتزاجی همگون و هماهنگ با ذات حماسی انقلاب و سیمایی پرافتخار و درخشان داشت، در دهه‌های اخیر به‌دلیل افراط در پرداختن به موضوع و غفلت از موضع - برخلاف رشد کمی- شاهد افت و افول کیفی و مضمونی شعر فاطمی هستیم. برای اثبات این ادعا کافی است فقط تعدادی از شعرهایی را که در ایام ولادت و شهادت حضرت کوثر در هیئت‌های مذهبی و حسینیه‌ها به‌عنوان مولودیه و مرثیه خوانده می‌شود، بشنوید. آن‌وقت است که به عمق این فاجعه پی می‌برید. البته از حق نباید گذشت که در کنار خیل مولودیه‌ها و مرثیه‌های سست و ضعیف، شاعران دین‌آگاه و روشن‌اندیشی نیز داریم که در بیان فضایل این بانوی بزرگوار سنگ‌تمام گذاشته و اشعاری بسیار ارجمند و فاخر سروده‌اند که قابل تقدیر و ستایش است. ولی متاسفانه این شاعران معدودند و میدان بیشتر در دست خیل شاعرانی است که کلیدواژه اکثر شعرها و نوحه‌های‌شان فدک، دیوار و در، آتش، سیلی، بیت‌الاحزان و قبر پنهان حضرت زهرا(س) است، نه «قدر» و منزلت قرآنی و انسانی‌اش.
مهم ترین ضعف های شعر فاطمی امروز را در چه می بینید؟این موضوع را باید در چند محور بررسی و بیان کرد؛ آفت بزرگ نمایی، سطحی‌نگری و «فقر اندیشه»، نداشتن تعادل و توازن دینی و فرو افتادن در چاه و چاله افراط و تفریط را می توان جزو ضعف های اصلی شعر فاطمی امروز به شمار آورد.
اکنون شعر آیینی ما که شعر فاطمی نیز یکی از زیرشاخه‌های تأثیرگذار آن است، حاشیه بسیاری دارد و درباره آن حرف و حدیث فراوان است، البته قصد ناشکری ندارم و منکر نقطه‌های روشن این منظومه دینی نمی‌شوم ولی از آنجا که سقف انتظار و توقع جامعه دینی ما از شعر و شاعران آیینی، هم‌ترازی با قله‌های سر به فلک کشیده‌ای همچون فردوسی، ناصرخسرو، سنایی، عطار، مولانا، حافظ و سعدی است، وضع «موجود» را با آرمان «موعود» می‌سنجند و از این منظر در این کارنامه کاستی‌هایی می‌بینند که تذکر و یادآوری این کاستی‌ها ما را به سوی تلاش بیشتر برای به کمال رساندن آن سوق می دهد.
متأسفانه در شعر فاطمی، نگاه تک بعدی و جزیره‌ای منجر به ارائه تصویری غیرواقعی و مسخ شده از حضرت زهرا(س) شده است. برای ارائه تصویری تمام رخ و کامل از«کوثر کثیر قرآن» ضروری است زندگی آن حضرت را با مراجعه به منابع مستند و موثق شیعی همچون قرآن، نهج‌البلاغه، احادیث و روایات، خطبه‌ها و کتاب‌های مرجع مطالعه کنیم و از استناد صرف به گفته‌ها و شنیده‌ها بپرهیزیم.
شعر آیینی و فاطمی مابی‌هیچ شکی نیاز به پوست‌اندازی و روزآمدشدن، پیرایش و پالایش زبانی، واژگانی، بازسازی و بازآفرینی مضمونی دارد. این ادعا، یک ادعای واهی نیست، بلکه مستند به قراین و شواهد است. پیشتر هم در یادداشتی گفته‌ام که شعر آیینی ما دچار عقب‌ماندگی سیاسی و اجتماعی است. فرزند زمانه خویشتن نیست و از زمانه عقب است. اگر ما به این مسئله به‌صورت هوشمندانه و عالمانه نگاه نکنیم، شعر آیینی ما در دراز مدت دچار فرسایش زبانی می‌شود و از بالندگی و زایندگی باز می‌ماند. این گونه ادبی که شامل اشعار هیئتی و تعزیه هم می‌شود، نیاز به خانه تکانی دارد و باید از خیلی از کلمات پاک سازی شود. کلمات نامتجانس و نأمانوسی که هیچ تناسب مضمونی ومعنایی با شعرآیینی ندارد و به‌صورت مظلوم آن چنگ می‌کشد. باتوجه به بسامد بالای کژ‌راهه‌ها و کژ‌روی‌های واژگانی در شعر آیینی بر پژوهشگران و دغدغه‌مندان این عرصه تکلیف است که به قصد پالایش و پیرایش این گونه ادبی که ریشه در باورها و اعتقادات ما دارد، بعد از این با عزمی جزم‌تر و دقت نظری والاتر به این مهم بپردازند. ضرورت پرداختن به این موضوع برای عاقبت بخیری و رستگاری شعر آیینی و فاطمی، امری حیاتی است.