روزهای سیاه، پیش‌روی سیاره آبی
صابری | روزنامه‌نگار
سیاره ما در نهایت زیبایی و تعادل است؛ تصور کنید کوچک‌ترین موجودات دریایی که غذای نهنگ‌ها می‌شوند اگر نباشند به دلایلی گوشه دیگری از دنیا پوشش گیاهی از بین می‌رود؛ چرا که همه گونه‌های جانوری و گیاهی این سیاره آبی مثل حلقه‌های زنجیر به هم متصل هستند و اگر یک حلقه نباشد اتصال تمام آن به هم می‌ریزد؛ روز 4 دسامبر روز حفاظت از حیات وحش نام‌گذاری شده تا توجه مردم دنیا، سیاستمداران، سلبریتی‌ها و رسانه‌ها به این موضوع مهم جلب شود که این سیاره زیبا چقدر شکننده است و باید در حفظش برای بقای گونه بشر کوشا باشیم. این روز بهانه‌ای است برای مرور اهمیت تنوع زیستی روی سیاره و آگاهی از عواملی که این تنوع را به مخاطره می‌اندازد. روزی برای آن‌که بدانیم صدها هزار گونه جانوری گیاهی در معرض خطر انقراض هستند؛ آن‌هم به‌خاطر سبک زندگی ما، به‌خاطر سیاست‌های غیرمسئولانه کشورها و به‌خاطر ناآگاهی. روزی برای آن‌که بدانیم با به‌مخاطره افتادن تنوع زیستی و نزدیک شدن بیماری‌های انسان و حیوان، پاندمی‌هایی چون کرونا دوباره سراغ ما خواهند آمد چون سیاره تعادل لازم را ندارد. وقتی بی‌مهابا محیط زیست را تخریب می‌کنیم نمی‌دانیم چه آسیبی به‌خاکی که برابر سیل مراقب ماست می‌زنیم، وقتی با وارد کردن فاضلاب صنعتی به اقیانوس‌ها باعث انقراض گونه‌ها می‌شویم نمی‌دانیم چه پیامد تلخی پیش روی خانه آبی‌ما یعنی سیاره زمین خواهد بود. وقتی خودخواهانه نگران گرمایش زمین و بالا آمدن سطح دریاها نیستیم نمی‌دانیم زیستگاه جانورانی از بین می‌رود که در اکوسیستم سیاره نقش دارند. در این پرونده سراغ این موضوع مهم رفتیم، نقش خودمان به‌عنوان شهروندان ساده و نقش دولت‌ها را بررسی کردیم و چشم‌اندازی از آن‌چه با ادامه این وضع پیش روی سیاره است را نشان دادیم.
فاجعه برای حیات وحش
طبق آمارهای سازمان ملل، فاجعه برای حیات آغاز شده است. پیامدهای نابودی گونه‌های گیاهی و جانوری بر زندگی انسان چیست؟
فاجعه برای حیات وحش از کجا آغاز شد؟! شاید پاسخ به این سوال بتواند جلوی تکرار اشتباهات را بگیرد. حدود شش سال پیش یک تیم 145نفره از دانشمندان و کارشناسان در گزارشی که برای سازمان ملل متحد تهیه شده بود، هشدار دادند که یک میلیون گونه جانوری و گیاهی در معرض انقراض قرار دارند. آن‌ها می‌گویند از هر 8 گونه جانوری و گیاهی جهان، یکی در خطر نابودی است و این تهدید از زمان انقراض دایناسورها سابقه نداشت است! این آمارها چه می‌گویند و چه پیامدی برای حیات وحش دارند؟
آمارها فاجعه است!
طبق گزارش سازمان ملل، از سال ۱۹۷۰، جمعیت جهان دو برابر، اقتصاد جهانی چهار برابر شده و تجارت جهانی بیش از 10برابر افزایش یافته است. بشر در این جهان رو به رشد برای تولید غذا و پوشاک و تأمین انرژی‌اش، جنگل‌ها را به‌ویژه در مناطق استوایی نابود کرده است. حدود ۷۵درصد از زیستگاه‌های طبیعی و ۶۶درصد از محیط دریایی بر اثر تغییرات کاربری و فعالیت‌های بشر از بین رفته است. این گزارش می‌گوید از قرن شانزدهم تا الان حدود ۶۸۰گونه مهره‌دار منقرض شده است و بیش از ۴۰درصد دوزیستان، ۳۳درصد صخره‌های مرجانی و بیش از یک‌سوم پستانداران هم درمعرض نابودی هستند. البته این ویرانی بی‌سابقه دامن تنوع محیط زیست گیاهی را هم گرفته است طوری که در 100سال گذشته بیشتر از 90درصد محصولات بومی و سنتی کشاورزی ناپدید شده‌اند و کاهش کیفیت خاک باعث شده است زمین‌های زیرکشت کم و کمتر شود. این موضوع می‌تواند باعث از دست‌رفتن رژیم غذایی متنوع شود و با انواع بیماری‌ها مانند دیابت، چاقی و سوءتغذیه ارتباط دارد.
نابودی طبیعت و بیماری‌های همه‌گیر
«دیوید اتنبرو» مستندساز و طبیعی‌دان کارکشته انگلیسی در مستند «انقراض؛ واقعیت‌ها» جمله‌ای در حکم شاه‌کلید را دارد و می‌گوید: «ما امروز همان شهاب سنگی هستیم که دلیل انقراض بسیاری از گونه‌ها بود». او معتقد است انسان با نابودی طبیعت مقدمه‌ساز نابودی خودش است؛ وقتی حشرات را از بین می‌برد که پایه چرخه غذایی هزاران گونه دیگر است و زمین را از درختان خالی می‌کند که گویی برای انسان محافظ سیل هستند. البته تعرض به زیستگاه‌ها دامنه‌های عجیب و ترسناک دیگری هم دارد و یکی از آن‌ها در معرض بیماری‌های همه‌گیر قرار گرفتن است. پاندمی‌هایی مثل آنفلوآنزای خوکی، سارس و ابولا ریشه در ارتباط انسان با محیط‌زیست دارند. ماجرا این است که حیوانات درست مثل ما ویروس‌های مختلفی در بدن‌شان دارند و درصورتی که مرز بین ما و آن‌ها از بین برود، این ویروس‌ها به ما منتقل می‌شوند. یکی دیگر از عوامل ظهور بیماری‌های همه‌گیر این است که ما روزبه‌روز بیشتر به زیستگاه طبیعی تجاوز می‌کنیم. گفته می‌شود 31درصد بیماری‌ها ناشی از تغییر کاربری زمین است. چطور؟ خب جنگل‌ها که شامل تنوع زیستی بالایی هستند، هزاران ویروس در خود دارند. از لحظه‌ای که در جنگل‌ها جاده می‌سازیم، خودمان را درمعرض خطر قرار می‌دهیم. اولین افرادی که وارد زیستگاه‌های طبیعی می‌شوند و حیوانات را شکار می‌کنند، ویروس‌ها را انتقال می‌دهند. ویروس اچ‌آی‌وی به همین شکل به‌وجود آمد. در شیوع کووید-19 هم یکی از نظریه‌ها درباره علت انتشار ویروس، پای خفاش‌های مناطق روستایی «ووهان» در چین را به میان می‌کشد.
نام نجات‌دهنده زمین «انسان» است!
راه‌هایی برای داشتن زمین سبزتر، حیات‌وحش متنوع‌تر و جهانی زیباتر
همه پیش‌بینی‌های زیست‌محیطی می‌گویند که روند رشد منفی طبیعت تا سال ۲۰۵۰ و پس از آن ادامه خواهدداشت. تنها در صورتی می‌شود جلوی این فاجعه اکولوژیک را گرفت که برخی چیزها از بیخ‌وبن تغییر کند. اما نقش ما در این تغییرات چیست و چطور سهم‌مان را ادا کنیم؟
1. سبک زندگی‌ات را عوض کن
شیوه غذا خوردن امروز آدم‌ها هم برای سلامتی خود آن‌ها ضرر دارد و هم برای کره زمین. ما می‌توانیم با تغذیه متنوع که بیشتر از سبزیجات تشکیل شده باشد، سالم‌تر زندگی کنیم و با روش‌های پایدار کشاورزی، محیط‌زیست و کره زمین را هم سالم نگه داریم. ما 40درصد مواد غذایی تولیدشده را هدر می‌دهیم. اگر این اتلاف مواد غذایی و تولید زباله و ضایعات را کاهش دهیم، زنجیره تأمین پایدارتری ایجاد خواهیم کرد.»
2. مصرف انرژی را کنترل کن
بسیاری از کالاهای مصرفی ما به روشی تولید می‌شود که هوا، زمین و آب را آلوده می‌کند. کارهایی مثل کم کردن چراغ‌های روشن خانه که صرفه‌جویی در مصرف انرژی را درپی دارد، ضروری و ارزشمند است اما کافی نیست. کنترل مصرف انرژی می‌تواند باعث حفظ آب و خوراک و زیستگاه‌های لازم حیات وحش شود.
3. بدانیم و آگاهی‌بخش باشیم
آموزش و آگاهی عمومی می‌تواند درک عمیق‌تری از طبیعت و حیات وحش را ترویج دهد. با یادگیری در مورد گونه‌های مختلف و ویژگی‌های منحصر به فرد آن ها، مردم می‌توانند درک بیشتری درباره جهان طبیعی داشته باشند. این می‌تواند احساس مسئولیت و سرپرستی را تقویت و افراد را تشویق کند تا برای حفاظت از حیات وحش و زیستگاه‌ها اقدام کنند.
4. درخت‌های بومی بکاریم
یک روش فوق العاده برای محافظت از زیستگاه‌های طبیعی حیوانات، کاشت درختان در باغ خود یا هر زمین بالقوه دیگری از طریق برنامه‌های درختکاری است. این کمک می‌کند تا زیستگاه‌ها و منابع مورد نیاز برای شکوفایی حفاظت از حیات‌وحش ایجاد شود. کاشت درختان می‌تواند به جبران انتشار کربن ناشی از فعالیت‌های انسانی کمک کند. انتخاب گونه های درختی بومی نه تنها مقادیر کربن را جذب می‌کند، بلکه اکوسیستم‌های بومی را بازسازی و از جوامع محلی حمایت می‌کند.
5. غذا دادن به حیوانات، دلسوزی نیست
حیوانات هم منوی غذایی خودشان را دارند و باید بدانیم نمی‌شود آن‌ها هر چیزی را جلویشان گذاشتید بخورند. این موضوع در باغ وحش و سفرها اهمیت بالایی پیدا می‌کند و باید حواس‌مان باشد علاوه بر این که به زیستگاه آن‌ها آسیبی نزنیم، وارد حوزه آن‌ها نشویم و زباله نریزیم از روی دلسوزی یا دوست‌داشتن غذایی را به آن‌ها تعارف نکنیم. همین که در طبیعت زباله رها نکنیم، بادکنک‌ها را به آسمان نفرستیم خودش کمک بزرگی برای جلوگیری از وارد شدن پلاستیک و میکروپلاستیک به چرخه زندگی آن‌هاست.
معاهدات بین‌المللی برای حفاظت از حیات وحش
حفاظت از حیات وحش و گونه‌های در معرض خطر انقراض، یکی از مهم‌ترین وظایف دولت‌ها در سراسر جهان است. تخریب زیستگاه‌ها، شکار غیرقانونی و تغییرات اقلیمی تهدیدهای جدی برای تنوع زیستی هستند. به همین دلیل، قوانین و معاهدات بین‌المللی متعددی تدوین شده‌اند تا دولت‌ها را به اقدامات جدی در این زمینه ملزم کنند. در ادامه به چند مورد از مهم‌ترین این معاهدات می‌پردازیم:
کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های در معرض خطر (CITES) یکی از مهم‌ترین معاهدات بین‌المللی برای حفاظت از گونه‌های حیات وحش، کنوانسیون CITES است که در سال ۱۹۷۳ به تصویب رسید. این معاهده تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر را کنترل می‌کند. در این معاهده دولت‌ها موظفند فهرست گونه‌های تحت حفاظت را تهیه و به‌روزرسانی کنند و مجوزهای لازم برای تجارت قانونی را صادر و از تجارت غیرقانونی جلوگیری کنند.
کنوانسیون تنوع زیستی (CBD) کنوانسیون تنوع زیستی که در سال ۱۹۹۲ در اجلاس زمین به تصویب رسید، دولت‌ها را ملزم به حفاظت از تنوع زیستی و استفاده پایدار از منابع طبیعی می‌کند. این معاهده تأکید دارد که هر کشور باید استراتژی‌های ملی برای حفاظت از زیستگاه‌ها و گونه‌های در معرض خطر تدوین و اجرا کند.
کنوانسیون رامسر ایران، به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران کنوانسیون رامسر (۱۹۷۱)، موظف است تالاب‌های مهم بین‌المللی را حفاظت و مدیریت کند. تالاب‌ها زیستگاه بسیاری از گونه‌های نادر و در معرض خطر هستند و این معاهده بر استفاده پایدار از آن ها تأکید دارد.
کنوانسیون بُن (CMS) این معاهده به حفاظت از گونه‌های مهاجر می‌پردازد و دولت‌ها را به همکاری برای حفاظت از مسیرهای مهاجرت و زیستگاه‌های این گونه‌ها تشویق می‌کند.
وظایف کلیدی دولت‌ها در حفاظت از حیات وحش
وظایف دولت‌ها در حفاظت از حیات وحش از چندین منبع و مرجع تعیین می‌شوند که شامل معاهدات بین‌المللی، قوانین ملی کشورها، اصول حقوقی جهانی، تصمیم‌گیری‌های مشترک جهانی و ... هستند. در ادامه به تعدادی از آن ها اشاره خواهد شد.
۱. حفاظت از زیستگاه‌ها
دولت‌ها باید با ایجاد مناطق حفاظت‌شده مانند پارک‌های ملی و ذخیره‌گاه‌های طبیعی، زیستگاه گونه‌های در خطر را حفاظت کنند. جلوگیری از تخریب زیستگاه‌ها از طریق کاهش جنگل‌زدایی، جلوگیری از توسعه صنعتی بی‌رویه و حفاظت از تالاب‌ها ضروری است.
۲. مقابله با شکار و تجارت غیرقانونی
یکی از مهم‌ترین تهدیدها برای گونه‌های حیات وحش، شکار غیرقانونی و قاچاق حیوانات است. دولت‌ها باید قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای مقابله با شکار غیرقانونی تدوین کنند و واحدهای تخصصی مبارزه با جرایم حیات وحش ایجاد کنند تا بتوانند به نحو موثر به مقابله با شکار و تجارت غیرقانونی گونه‌های در خطر انقراض بپردازند. فناوری‌هایی مانند پهپادها و دوربین‌های نظارتی پیشرفته برای پایش مناطق حفاظت‌شده می‌تواند کمک کننده باشد.
۳. اجرای برنامه‌های حفاظتی
تکثیر گونه‌های نادر و بازگرداندن آن ها به طبیعت، یکی از راه‌های حفاظت از گونه‌های در خطر انقراض است. دولت‌ها باید برنامه‌های حفاظتی جامعی اجرا کنند و از دانش بومی برای مدیریت زیستگاه‌ها کمک بگیرند.
۴. آموزش و آگاهی‌رسانی
افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت تنوع زیستی و تهدیدهای موجود، یکی از وظایف کلیدی دولت‌هاست. همکاری با رسانه‌ها، سازمان‌های غیردولتی و مدارس می‌تواند به افزایش مشارکت عمومی در پروژه‌های حفاظتی کمک کند.
۵. مقابله با تغییرات اقلیمی
تغییرات اقلیمی یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها برای زیستگاه‌های طبیعی است. دولت‌ها باید سیاست‌های کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای را اجرا و از اکوسیستم‌های حساس در برابر تغییرات آب‌وهوایی محافظت کنند.
اهمیت همکاری بین‌المللی
از آن جا که تهدیدات حیات وحش اغلب فراملی هستند، همکاری بین‌المللی ضروری است. دولت‌ها باید با سازمان‌هایی مانند اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) و صندوق جهانی طبیعت (WWF) همکاری کنند. همچنین گزارش‌دهی مستمر به نهادهایی مانند کنوانسیون CITES و CBD از اهمیت بالایی برخوردار است.حفاظت از حیات وحش تنها وظیفه یک کشور نیست؛ بلکه چالشی جهانی است که نیازمند تعهد، همکاری و اقدام مستمر دولت‌ها و مردم است. قوانین و معاهدات بین‌المللی مانند CITES و CBD نقشه راهی برای حفاظت از گونه‌های در خطر انقراض ارائه می‌دهند. اکنون وظیفه دولت‌هاست که این تعهدات را به‌درستی اجرا کنند و برای نسل‌های آینده از تنوع زیستی کره زمین محافظت کنند.
