گزارشی درباره روش های نوین کشت برای حفاظت از آب و خاک و بهینه سازی تولیدات کشاورزی
شاخ و برگ کشت هیدروپونیک در استان
سید محمدمهدی هاشمی
یکی از مهم ترین مسائل امروز کشورها توانایی تامین امنیت غذایی مردم آن کشور است و کشورهای مختلف به فراخور وضعیت اقلیمی و عوارض جغرافیایی اقدام به سرمایه گذاری در تولید محصولاتی با بیشترین بازدهی و متناسب با شرایط اقلیمی خود می کنند تا نه تنها در جهت رفع نیازهای جامعه خود قدم برداشته باشند، بلکه با صادرات در این زمینه به سوددهی هم برسند.
استان خراسان رضوی که زمانی یکی از قطب های کشور در انواع تولیدات کشاورزی به حساب می آمد؛ به علت خشکسالی های پی در پی و کاهش شدید سطح آبخوان ها نه تنها به مرور جایگاه گذشته خود را به عنوان یکی از بزرگ ترین تولیدکنندگان محصولات زراعی در کشور از دست داده است، بلکه با ادامه این روند و عدم تدبیر برای علاج عاجل این مسئله، با ابعاد نگران کننده تری از بحران آب مواجه خواهد شد. همان طور که بیان شد تامین آب احتمالا مهم ترین عامل کاهش سطح زیرکشت در استان بوده و این مسئله نیاز به اقدام عاجل در جهت سرمایه گذاری و جایگزینی رویه سنتی کشاورزی با روش های به روز و جدید را بسیار حیاتی کرده است.
امروزه کشت گلخانه ای با بازدهی بالا بهترین راه حل برای جایگزینی مدل های سنتی کشاورزی است به طوری که مطابق آمار در روش کشت گلخانه‌ای امکان تولید محصول به ازای هر مترمکعب آب از نظر وزنی تا ۱۰ برابر و از نظر درآمدزایی تا بیش از ۵۰ برابر قابل افزایش است. روش گلخانه ای در حال حاضر به دو شکل انجام می شود: کشت در خاک و کشت هیدروپونیک (آبی). در کشت گلخانه ای خاکی، گیاه در داخل خاک کشت می شود و با ایزوله سازی محیط اطراف آن، علاوه بر استفاده کمتر از سموم و آفت کش ها و تولید محصولاتی ارگانیک؛ با کنترل عوامل محیطی با مصرف کمتر آب به بالاترین بازده ممکن در تولید محصول می رسند. کشت هیدروپونیک اما برخلاف کشت در خاک با رشد ریشه گیاه در محلول آبی حاوی انواع مواد آلی و معدنی و یا در سطوحی مثل الیاف نارگیل، پرلیت و ... انجام می شود و با توجه به عدم رشد علف های هرز و کنترل بیماری ها در کنار دسترسی مستقیم گیاه به مواد آلی و معدنی و البته با کمترین میزان هدررفت آب، بازده بسیار بالاتری هم نسبت به کشت خاکی گلخانه ای دارد. از دیگر مزایای کشت به این روش امکان استفاده از ریشه گیاهان به عنوان غذای دام یا پسماندهای مورد استفاده در تولید بیوگاز و کمپوست آلی است که به سرمایه گذاری در این زمینه ارزش افزوده بیشتری نیز می بخشد.یکی از مهم ترین ویژگی هایی که این مدل را تبدیل به مدلی جذاب برای استان خراسان رضوی می کند؛ امکان استفاده از آن در تمامی اقلیم ها و کاهش مصرف آب تا حدود 90 درصد نسبت به مدل های مختلف کشت در خاک است.
این محصول صادراتی است !
دیگر جنبه مهم کشت هیدروپونیک کیفیت بالای محصولات تولیدشده با این روش کشت است. عدم نیاز به استفاده از آفت کش ها و انجام فرایند کشت در محیطی استریل و حذف خاک به عنوان یکی از راه های انتقال بیماری های گیاهی، منجر به تولید محصولاتی ارگانیک و باکیفیت می شود. در حال حاضر کشورهای مختلف با تدوین استانداردهای مختلف در حوزه مواد غذایی با سختگیری اقدام به واردات محصولات کشاورزی می کنند و صادرات محصولات باکیفیت ارگانیک که با شیوه هیدروپونیک تولید می شوند، علاوه بر ارزندگی بالاتر مشتریان بیشتری در مقاصد تجاری مثل روسیه و کشورهای حوزه خلیج فارس دارند. هم اکنون این کشورها به عنوان یکی از مقاصد تجاری بخش کشاورزی ایران مطرح اند و صادرات انواع گل و به خصوص صیفی جات به روسیه از استان های مختلف ایران صورت می گیرد؛ اما در صورت تقویت سرمایه گذاری در این حوزه استان خراسان رضوی با دارا بودن موقعیتی بهتر و نزدیک تر می تواند به صادرات این محصولات به روسیه و کشورهای آسیای میانه بپردازد و ارزآوری خوبی را برای استان و اقتصاد کشور به ارمغان بیاورد.
پیش نیازها چیست؟
همانند بسیاری دیگر از فعالیت های اقتصادی متناسب با محیط زیست طبعا مهم ترین چالش برای احداث گلخانه های هیدروپونیک نیاز به سرمایه گذاری های سنگین تر نسبت به گلخانه های عادی و البته نیاز مداوم به انرژی و به خصوص برق است. مهم ترین مسیری که می توان برای انجام این کار پیش گرفت احداث این گلخانه ها به صورت مجموعه های بزرگ گلخانه ای و احداث تاسیسات تولید انرژی تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و مخازن بی هوازی تولید بیوگاز است که نه تنها می تواند نیاز این مجموعه ها به انرژی را پوشش دهد، بلکه باعث ارزش افزوده بیشتر هم برای این مجموعه ها بشود. همچنین دولت می تواند با در نظر گرفتن مشوق های مختلف مانند اعطای تسهیلات یا در اختیار دادن زمین و تعهد ارائه انرژی به این گلخانه ها بخش خصوصی را تشویق به سرمایه گذاری در این حوزه کنند و علاوه بر صیانت و جلوگیری از هدررفت سرمایه هایی مثل آب، خاک و محیط زیست نه تنها از هزینه های اضافی در آینده جلوگیری کند؛ بلکه با هدف گرفتن بازار کشورهای اطراف گامی بلند در جهت افزایش صادرات نیز بردارد.
رئیس اتحادیه تولیدکنندگان گل وگیاه و محصولات گلخانه‌ای استان با اشاره به اهمیت استفاده از روش های نوین در کشاورزی استان به "خراسان رضوی" می گوید: برای استانی بی آب مثل خراسان رضوی کشت کردن غیر از مدل گلخانه ای کار اشتباهی است و تنها جایی که می شود از آب بهره وری داشت، کشت گلخانه ای است، البته نباید تصور این باشد که کشت گلخانه ای آب کمتری مصرف می‌کند، بلکه ضریب تبدیل آب و بهره وری آن به شدت نسبت به مدل های سنتی بالاتر است و تا ۸ برابر نسبت به کشت در فضای باز افزایش بهره وری دارد و گلخانه های هیدروپونیک نیز نسبت به گلخانه های کشت خاکی تا ۶ برابر ضریب بهره وری بالاتری دارند، به عنوان مثال اگر گل رز در فضای باز سالی ۱۴ شاخه برداشت می شود، در گلخانه خاکی سالی ۳۰ شاخه برداشت می شود در کشت هیدروپونیک تا ۱۲۰ شاخه برداشت می شود. همچنین محصولات تولید شده در این مدل هم سالم تر است و هم در تمام فصول سال به غذا دسترسی داریم.
سمنگانی با اشاره به چالش های احداث گلخانه بیان می کند: متاسفانه الان یکی دو سال است که بانک‌ها تسهیلات نمی‌دهند و سخت ترین چالش سرمایه گذاری است. در حال حاضر برای احداث گلخانه حداقل متری یک میلیون تومان سرمایه برای تجهیزات نیاز است و با کشت آن باید تا متری ۲ میلیون تومان هم هزینه کرد. تفاوت گلخانه هیدروپونیک با گلخانه کشت خاکی هم تنها در بستر کشت آن است و شاید ۲۰ درصد نیاز به هزینه بیشتری داشته باشد اما همان طور که مثال زدم، بازدهی آن به مراتب از این ۲۰ درصد هزینه اضافی خیلی بیشتر است.
130 هکتار هیدروپونیک در استان
وی با بیان این که در استان خراسان رضوی حدود ۴۵۰ هکتار کشت گلخانه ای وجود دارد که حدود ۱۳۰ هکتار آن هیدروپونیک است، می گوید: دانش فنی کشت هیدروپونیک در استان خراسان رضوی نهادینه شده و کارشناس به قدر کافی موجود است و محل هایی که محلول های غذایی را برای کشاورزان تامین کنند، هم وجود دارد. همچنین دیگر تقریبا به این نتیجه رسیده اند که اگر بخواهند گلخانه داری توجیه اقتصادی داشته باشد، نیاز است که حتما هیدروپونیک باشد و گلخانه های خاکی دیگر با هزینه های امروز جوابگو نیستند. سمنگانی با بیان این که نبود پایانه صادراتی محصولات گلخانه ای و کمبود پروازهای باری چالش های پیش روی صادرات این محصولات هستند، اضافه می کند: از ترکمنستان و افغانستان گرفته تا کشورهای حاشیه خلیج فارس و روسیه همه مشتریان محصولات گلخانه ای ما هستند و بازار به وفور وجود دارد و همسایگی استان با بسیاری از این بازارها و تجمیع زیرساخت هایی مثل فرودگاه بین المللی بزرگ و مسیرهای ریلی بیانگر ظرفیت موجود برای رشد فراتر از حد تصور استان در این زمینه است که البته نیاز به سرمایه گذاری و حمایت دارد.