گنبد طلا، نشان حرم رضا(ع)
اولین نمادی که از حرم امام رضا(ع) به یاد خیلی‌ها می‌آید، گنبد طلایی و گلدسته‌های آن است. گنبدی که در طول تاریخ شاهد وقایع و اتفاقات گوناگونی بوده است. گنبدی که شاید خیلی از ما تا حالا به ریزه‌کاری‌های آن دقت نکرده باشیم و فقط آن را به عنوان نشان حرم علی ابن موسی الرضا(ع) بشناسیم. در این مطلب به طور مختصر درباره این گنبد زیبا و باارزش گفته‌ایم.
پیشینه ساخت گنبد
پیش از خاکسپاری پیکر مطهر علی بن موسی الرضا(ع) در سناباد، نام این منطقه «قُبّه هارونی» بوده است. مشهور است که مأمون بر قبر پدرش گنبدی ساخته بود. اکنون هم دیوارچینی قدیمی حرم که بنای آن منسوب به مأمون است، وجود دارد و بنای فعلی روی همان ساخته شده‌است. گنبد طلایی حرم امام رضا(ع) تقریبا روی مضجع شریف امام قرار دارد. این گنبد در ابتدا به دستور سلطان سنجر سلجوقی و با یاری وزیر او، شرف‌الدین قمی با آجرهای زردرنگ ساخته و با کاشی آذین شد. بعد از آن شاه طهماسب صفوی در سال ۹۳۲ ه.ق بدون تغییر در اصل سازه، آن را با خشت‌هایی از جنس طلا ساخت. گنبد طلاکاری شده در عصر سلطان محمد و مناره‌های طلاکاری شده در روزگار غزنویان، در دوران شاه طهماسب اول به مرمت نیاز داشتند و به دستور شاه مرمت صورت پذیرفت. بعد از ساخت نمای طلایی گنبد، این سازه توسط دو نفر از جانشینان او یعنی شاه عباس یکم و شاه سلیمان یکم تعمیر و کتیبه‌هایی به آن افزوده شد. علاوه بر این‌ها، دو مرتبه دیگر درسال‌های ۱۲۹۰ و ۱۳۵۹ خورشیدی تعمیر و مرمت شد.
مرمت های صورت گرفته بر گنبد
در سال ۱۰۸۴ ه.ق و در زمان شاه سلیمان، در پی زمین‌لرزه‌ای، گنبد حرم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن کنده شد. درباره خسارات این زلزله نوشته‌اند دوسوم مشهد ازجمله گنبد مرقد امام‌رضا(ع)، سقف گنبدی مسجد گوهرشاد و بسیاری ساختمان‌های دیگر ویران شد و ۴هزار نفر هم کشته شدند. پس از این واقعه و به فرمان شاه، گنبد بازسازی و کتیبه‌ای بر آن افزوده شد که این رخداد را حکایت می‌کند. در سال ۱۳۳۰ ه.ق گنبد توسط روس‌ها به توپ بسته شد که اکنون هم از درون گنبد جای اصابت گلوله‌ها قابل رویت است. پس از آن نیرالدوله والی خراسان به تعمیر این خرابی‌ها پرداخت. در سال ۱۳۵۹ آخرین طلاکاری گنبد به پایان رسید. در سال ۱۳۵۳ خورشیدی خشت‌های طلایی گنبد را که شفافیت خود را از دست داده‌بود، برداشتند و پس از رنگ‌آمیزی مجدد با آب طلا، در جای خود قرار دادند. پس از انقلاب، طلای گنبد که بر اثر زمان ساییده شده بود با طلای جدید جایگزین شد و گزارش این تعویض در لوحه‌ای نوشته و بر گنبد نصب شد. در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه یافت و ایستایی گنبد افزایش پیدا کرد و درهای ورودی به بنای حرم در سمت پیش‌رو و پایین پای مدفن، گشایش یافت.
مشخصات فنی و ظاهری گنبد
گنبد دارای دو پوشش است که در بالای ضریح قرار دارند؛ پوسته درونی (آهیانه) که از درون حرم دیده می‌شود، قدیمی‌ترین پوسته است که به آن قبه می‌گویند. به‌روایتی پیش از خاکسپاری پیکر مطهر امام رضا(ع) موجود بوده و در اواخر سده نهم روی آن پوسته بیرونی (خود) که گنبد طلایی کنونی است را ساختند. ارتفاع آن تا زیر نقطه مرکزی حدود ۱۹ متر و تا بالای طوق گنبد ۳۱ متر است. اختلاف این دو پوشش، فضایی خالی به ارتفاع ۱۳ متر است. بر گنبد حرم امام رضا(ع) کتیبه‌های مختلفی نقش بسته‌است. یک کتیبه که بر گرداگرد حرم نقش بسته است، به دستور شاه عباس و پس از مرمت حرم و گنبد روی آن نصب شده‌است. این کتیبه با خط ثلث و زمینه‌ای لاجوردی است که نحوه ساخت آن را توضیح داده است. کتیبه دیگر گنبد چهار کتیبه ترنج شکل است که به کتیبه چهارگانه مشهور است. این کتیبه پس از زلزله سال 1084 و بازسازی گنبد روی آن نصب شده است. این متن را محمدرضا امامی اصفهانی خطاطی کرده و درباره مرمت گنبد است. آخرین کتیبه گنبد حرم امام رضا(ع) به تاریخ آذر ۱۳۵۹ خورشیدی روی آن نصب شده‌است.