نگاهی به تغییرات ضریب جینی شهری و روستایی استان در دهه های گذشته
کاهش اختلاف دهک های درآمدی در استان
بر اساس داده‌های رسمی مرکز آمار کشور، ضریب جینی که بیانگر اختلاف بین دهک‌های درآمدی است در استان خراسان رضوی در 20 سال گذشته با کاهش بیش از 10 درصد، به 30 درصد رسیده که بسیار پایین‌تر از متوسط کشور است. یکی از شاخص‌های مهم اقتصادی برای سنجش نابرابری درآمدی، ضریب جینی است. این ضریب، عددی بین صفر و یک است و هرچه به یک نزدیک‌تر باشد، نشانگر اختلاف طبقاتی بیشتر و هرچه به صفر نزدیک‌تر باشد به معنی نابرابری کمتر است . تصور رایج این است که با کاهش ضریب جینی، نابرابری درآمدی و اختلاف طبقاتی در جامعه کاهش یافته و از این طریق موجب بهبود وضعیت فقر در جامعه شده است. درحالی‌که به اعتقاد کارشناسان این استدلال به دو دلیل می‌تواند گمراه‌کننده باشد. اول آن‌که کاهش ضریب جینی صرفاً به معنای کاهش اختلاف طبقاتی است، بنابراین اگر کل جامعه باهم فقیرتر شوند، اختلاف طبقاتی و ضریب جینی آن‌ها کم می‌شود بدون آن‌که وضعیت فقر بهبود یافته باشد. دومین دلیل این است که نحوه توزیع درآمد بین دهک‌ها و اقشار مختلف جامعه تغییر کند اما ضریب جینی ثابت بماند. علت این رخداد این است که ضریب جینی از طریق محاسبه هندسی به دست می‌آید؛ بنابراین این امکان وجود دارد که موقعیت دهک‌ها و خانوارها در جامعه طوری جابهجا شود که تغییر آن‌ها در ضریب جینی منعکس نشود.
در ایران، تغییرات شاخص ضریب جینی از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۳ شمسی، ۸.۶ درصد کاهش داشته است. این در حالی است که برابر آمارهای بانک جهانی، در سال‌های آخر رژیم ستمشاهی، تغییرات ضریب جینی روندی افزایشی داشته است. طبق این داده‌ها در سال‌های ۱۹۷۲تا ۱۹۷۷ میلادی، ضریب جینی در مناطق شهری، از ۰.۴ به ۰.۵ و در مناطق روستایی، از ۰.۳۷ به ۰.۴۴ افزایش پیداکرده است. همچنین در این گزارش آمده است که بلافاصله بعد از انقلاب، ضریب جینی، هم در مناطق شهری و هم در مناطق روستایی، به عدد ۰.۴ تنزل پیداکرده است. طبق این گزارش، شاخصۀ مهم زندگی شهری بعد از انقلاب، برابریِ بیشتر نسبت به قبل از انقلاب بوده است. طبق آمار بانک جهانی، ضریب جینیِ درآمد ایران از عدد ۴۷٫۴ درصد در سال ۱۹۸۶، به عدد ۳۷.۴ درصد در سال ۲۰۱۳ کاهش پیداکرده اما در 10 سال گذشته این عدد به ۴۲ درصد رسیده است. مهم‌ترین دلیل آن را می‌توان در موضوع یارانه‌ها در دولت دهم جستوجو کرد. به‌طورکلی توزیع یارانه نقدی باعث کاهش در ضریب جینی می‌شود، چراکه این مبلغ افزایش درآمدی که به‌طور نسبی برای افراد فقیر جامعه ایجاد می‌کند به نسبت افراد ثروتمند جامعه بسیار بیشتر است که همین امر باعث کاهش نابرابری می‌شود. در ابتدای دهه 90 در راستای طرح هدفمندی یارانه‌ها به مردم یارانه نقدی اعطا شد و این موضوع باعث کاهش چشمگیر در ضریب جینی شد. در سال‌های بعدی به علت وجود تورم و ثابت ماندن یارانه نقدی، اثر درآمد یارانه کم رنگ شده و ترازوی توزیع درآمد در ایران دوباره به حد نرمال خود بازگشت.
سیر کلی ضریب جینی در ایران در 43 سال گذشته نزولی بوده است و از حدود 50 درصد، امروز به مدار حدود 40 درصد رسیده است. اگرچه این ضریب در مقایسه با ساختار نظام سیاسی و اقتصادی کشور کمی فاصله دارد و انتظار این است که ضریب جینی ایران به کمتر از 30 درصد حداقل تنزل پیدا کند اما ناگفته پیدا است که در این مدت فاصله طبقاتی در کشور کاهش پیداکرده است، زیرا علاوه بر این‌که اقشار روستایی و شهری که درگذشته بیشتر در بخش کارگری فعال بوده و بیشتر اقتصاد در اختیار طبقه بورژوا بوده، امروز به جامعه کارمند و خوداشتغالی فعالیت دارد و ساختار حاکم بر کشور اجازه ترویج بورژوازی را نمی‌دهد. بااین‌حال مقایسه داده‌های آماری کشور نشان می‌دهد ضریب جینی یا اختلاف طبقاتی در استان خراسان رضوی نسبت به متوسط کشور بهتر بوده است.درواقع جامعه استان خراسان رضوی چه جامعه شهری و چه جامعه روستایی در مقایسه با برخی استان‌ها یکدست‌تر است. زیرا بخش عمده‌ای از اقتصاد استان در اختیار خرده اقتصادها و یا بنگاه‌های خرد اقتصادی است و در روستاهای استان نیز دیگر به‌مانند گذشته خبری از بزرگ مالکان نیست و کشاورزی استان بیشتر مبتنی بر اراضی خرد است و همین عامل هم بر کاهش اختلاف طبقاتی به لحاظ درآمدی اثرگذاری داشته است.
کاهش 12 درصدی ضریب جینی شهری در خراسان رضوی
بررسی داده‌های مرکز آمار کشور در 20 سال گذشته یا دقیق‌تر از سال 1385 تاکنون نشان می‌دهد ضریب جینی در کل کشور در مناطق شهری کشور در سال 85 معادل 41 درصد بوده و این ضریب برای خانوارهای شهری استان خراسان رضوی بیش از 42 درصد بوده است یعنی اختلاف طبقاتی در خانوارهای شهری استان در این سال از متوسط کشوری بالاتر بوده است. بعد از اجرای سیاست‌های یارانه‌ای و یارانه‌های نقدی روند نزولی اختلاف طبقاتی در کشور هویدا شد طوری که در سال 1390 ضریب جینی برای خانوارهای شهری کل کشور به 35 درصد و برای خراسان رضوی به 32 درصد تنزل پیدا کرد. البته در سال 97 و با آزاد شدن فنر نرخ ارز شاهد بروز اختلاف طبقاتی در کشور بودیم طوری که ضریب جینی در مناطق شهری کشور به 39 درصد و در خراسان رضوی به 36درصد افزایش پیدا کرد.
درنهایت داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد ضریب جینی یا اختلاف طبقاتی در استان خراسان رضوی نسبت به متوسط کشور در مناطق شهری بسیار موفق‌تر بوده است طوری که ضریب جینی در کل کشور برای خانوارهای شهری در پایان سال 1402 به بیش از 38 درصد رسید اما برای استان خراسان رضوی این عدد به حدود 30 درصد تنزل پیداکرده است. این آمار نشان می‌دهد در طول 10 سال گذشته اختلاف طبقاتی در کل کشور برای خانوارهای شهری بیشتر شده و شاهد عمیق‌تر شدن اختلاف طبقاتی بوده‌ایم اما در شهرهای استان خراسان رضوی روند برعکس بوده و ضریب جینی این استان به پایین‌ترین رقم تمام این ادوار یعنی 30 درصد رسیده است.
کاهش اختلاف طبقاتی در روستاها
در مناطق روستایی کشور نیز وضعیت تقریباً به همین شکل بوده است. ضریب جینی متوسط کل کشور برای خانوارهای روستایی در سال 1385 حدود 39 درصد بوده و این عدد برای خانوارهای روستایی استان هم به همین شکل بوده است. یعنی اختلاف طبقاتی در مناطق روستایی کشور نسبت به مناطق شهری وضعیت بهتری داشته است و در طول 20 سال گذشته اختلاف طبقاتی خانوارهای روستایی کشور 4 درصد بهبود پیداکرده و به عدد 35 درصد کاهش پیداکرده است؛ اما برای روستاهای خراسان رضوی این وضعیت بهتر بوده و اختلاف طبقاتی یا ضریب جینی درآمدی برای خانوارهای روستایی استان از 39 درصد به 30 درصد تنزل پیداکرده است.
کاهش ضریب جینی به معنی قدرت اقتصادی نیست
در پایان سال 1402 اختلاف طبقاتی و یا ضریب جینی برای خانوارهای روستایی و شهری استان خراسان رضوی 30 درصد بوده و برای کل کشور این وضعیت شدیدتر بوده طوری که برای خانوارهای روستایی 35 درصد و برای خانوارهای شهری 38 درصد بوده است. بااین‌حال این نکته را نباید نادیده گرفت که این داده‌ها بیانگر این نیست که وضعیت اقتصادی خانوارهای شهری و روستایی در استان خراسان رضوی بهبود پیداکرده یا این که درآمد سرانه استان بیشتر شده است، بلکه اختلاف طبقاتی در استان خراسان رضوی در طول 20 سال گذشته نسبت به‌کل کشور روند کاهشی داشته است ولی به لحاظ درآمد و هزینه خانوارهای شهری و روستایی در استان خراسان رضوی وضعیت از متوسط کشور هم پایین‌تر است. طوری که متوسط درآمد خانوارهای شهری کل کشور حدود 257میلیون تومان در پایان 1402 بوده و این وضعیت برای خراسان رضوی حدود 195میلیون تومان بوده و در خانوارهای روستایی نیز برای کل کشور حدود 150 میلیون و برای خراسان رضوی 124 میلیون تومان بوده است.