نگاهی به ابتکار وزیر خارجه با عنوان «دیپلماسی استانی» و جایگاه و مزیت های آن برای مشهد و خراسان رضوی
به وقت دیپلماسی استانی
مسعود حمیدی
وزیر امور خارجه کشورمان در سفر خود به مشهد از طرح «دیپلماسی استانی» رونمایی کرد. سید عباس عراقچی گفت: «مبحث جدیدی در وزارت خارجه به نام دیپلماسی استانی آغازشده است و بنا داریم همه استان‌هایی که مرز مشترک با کشورهای همسایه دارند با استان‌های هم‌جوار در آن‌سوی مرز تعاملات و رفت‌وآمدهای دیپلماتیک برقرار کنند. در این چارچوب استان‌های مرزی، مسائل مرزی و مشکلات مربوط به قاچاق، گذرگاه‌های مرزی و تردد کالا و مسافر را خودشان حل‌وفصل می‌کنند، این رویکرد هم باری از دوش تهران بر خواهد داشت و هم شکوفایی را برای استان‌ها به ارمغان خواهد آورد.» وزیر امور خارجه ادامه داد: قرار است پس از ماه مبارک رمضان با حضور سفرا و سرکنسول‌های ایران در کشورهای اطراف مانند ترکمنستان و افغانستان، سمینار منطقه‌ای وزارت امور خارجه در مشهد برگزار شود. مقرر شده است تا در چهارگوشه کشور و چهار استان مرزی این سمینار برگزار شود که این اقدام با استقبال رئیس‌جمهوری نیز مواجه شده است. این اظهارات در کنار اظهارات صریح رئیس‌جمهور گویای راهبرد دولت چهاردهم برای تفویض اختیارات و حرکت از مرکز به پیرامون است. البته این را باید قاطعانه اعلام کرد این راهبرد به معنی تغییر در سیاست کلان کشور نیست بلکه تفویض اختیارات ممکنه قانونی از پایتخت به استان‌هاست.
وقتی رئیس‌جمهور در نشست های مختلف اعلام کرده که در نظر دارد اختیارات استانداران را افزایش دهد، شاید مانند گفتمان رؤسای جمهور پیشتر بوده که همواره تأکید کرده‌اند که اختیارات استان‌ها را افزایش می‌دهند اما در عمل این تفویض‌ها بیشتر در حد وعده باقی‌مانده بود اما وقتی دکتر پزشکیان در سفر اخیر خود به بوشهر در جمع فعالان اقتصادی حضور پیدا و اظهار کرد: «قرار است در رویکرد تفویض اختیارات به استانداران از رهبر انقلاب اجازه بگیریم و با سران قوا صحبت کرده‌ایم که هر استانی برای خود، استانداری با اختیارات یک رئیس‌جمهور داشته باشد»، نگاه به این رویکرد متفاوت شد. این راهبرد دولت و به خصوص طرح «دیپلماسی استانی» وزارت خارجه برای استان خراسان رضوی بسیار حائز اهمیت است و بدون شک اجرایی شدن این سیاست می‌تواند گامی بلند در راستای توسعه این استان باشد که در ادامه به چند وجه از این اثرات خواهیم پرداخت. استان خراسان رضوی به دلیل موقعیت جغرافیایی که دارد بازیگر اصلی در چند ساختار منطقه‌ای برای جمهوری اسلامی ایران است اما این بازیگر تاکنون فقط حضورداشته و امکان و اختیار هیچ‌گونه فعالیتی نداشته است.
دروازه شرقی و تجارت پردست‌انداز
اولین و مهم‌ترین نقش‌آفرینی جایگاهی این استان در حوزه دیپلماسی مرزی است. خراسان رضوی از چند جهت به‌عنوان استانی مرزی با دو قطب و شریک اقتصادی و حتی سیاسی کشور در شرق و شمال کشور حضور دارد؛ از یک‌جهت دروازه اصلی ایران به جهان شرق و کشورهای آسیای مرکزی است و از سوی دیگر درگاه کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی برای دستیابی به آب‌های آزاد است اما در طول این سال‌ها به دلیل این که اختیارات دیپلماسی خارجی به‌صورت 100 درصدی در وزارت امور خارجه کشور متمرکز بود، حتی در کوچک‌ترین مسائل و مشکلات هم مدیران استانی قادر به تصمیم‌گیری نبوده‌اند.به‌طور مثال در حوزه تجارت خارجی، استان خراسان رضوی با دو کشور افغانستان و ترکمنستان سال‌هاست که در فراز و نشیب تصمیمات بالادستی قرارگرفته است. گربه‌رقصانی‌های ترکمنستان در مرز سرخس به‌عنوان مسیر اصلی صادرات و ترانزیت کالا به کشورهای آسیای مرکزی باعث می‌شد که یک‌باره شاهد بسته شدن مرز و معطل ماندن چندروزه کامیون‌ها و محموله‌های صادراتی و ترانزیت استان به پشت مرزهای این کشور باشیم. در چنین شرایطی حتی عالی‌ترین مقام استان که استاندار است اختیاری برای پیگیری مشکل و حل مسئله ندارد و باید منتظر تصمیم‌گیری و تحرکات دیپلماسی وزارت خارجه یا وزارتخانه‌های پایتخت‌نشین باشیم که بعضی تا اتخاذ تصمیم و اجرایی شدن آن یا حتی یک دیدار دیپلماتیک ماه‌ها زمان هدر می‌رفت و ضرر جبران‌ناپذیری به اقتصاد کشور به خصوص فعالان اقتصادی خراسان رضوی وارد می‌شد یا در مرز دوغارون و کشور افغانستان نیز شاهد موارد مشابه زیادی بوده و هستیم که دولت افغانستان یک‌باره تصمیم به کم کردن ساعت کار گمرک می‌گیرد یا کامیون‌ها با روادید خاص و هزینه‌های جدید مواجه می‌شدند که پیگیری برای رفع آن نیازمند آن است که در کوتاه‌ترین زمان ممکن اقدام صورت گیرد اما بازهم بسته بودن دست استان در تصمیم‌گیری و حتی چانه‌زنی مرزی باعث می‌شد فرایند پیگیری این مشکلات زمان زیادی را هدر دهد و زیان‌های اقتصادی به استان وارد می‌شد.
آب؛ بدون حقابه بدون تضمین
نمونه دیگر در حوزه دیپلماسی آب است. استان خراسان رضوی و کلان‌شهر مشهد امروز با بحران جدی آب مواجه است و ناگفته پیداست که این کلان‌شهر نیازمند تزریق آب از فرا حوزه است البته این گفتار به معنی نفی اجرایی کردن مدیریت درست و صرفه‌جویی واقع‌بینانه در مصارف نیست اما در این نوشتار موضوع آب فرامرزی است. سد دوستی از دهه80 بار اصلی تأمین آب شرب مشهد را به دوش می‌کشد اما رفته‌رفته به خاطر نبود بینش آینده‌نگری مدیران در دهه70 در خصوص اخذ تضمین از کشور افغانستان برای تأمین حقابه سد دوستی باعث شد که دولت‌های مختلف در کشور افغانستان هر دوره تصمیم به ساخت یک سد جدید بر رودخانه هریرود در بالادست سد دوستی گرفتند و امروز وضعیت به‌جایی رسیده است که هیچ آبی از بالادست وارد این سد نمی‌شود و آب پشت سدها و کج‌راه‌های دولت افغانستان محبوس شده است. در طول این سال‌ها ضعف دیپلماسی وزارت خارجی در برطرف کردن این مشکل و توافق با دولت‌های افغانستان هویدا بوده و هست. از طرفی مدیران آب و نمایندگان وزارت خارجه در استان به‌طور کامل هیچ اختیاری در پیگیری برای رفع این مشکل نداشته و ندارند و باید منتظر سفر یا دیدار وزرای خارجه ایران با طرف افغانستانی باشیم که تاکنون این پیگیری‌ها، خروجی چندانی نداشته‌اند.
ریزگرد های نفس گیر ترکمنی
محور بعدی در خصوص مشکلات زیست‌محیطی است. امروز کلان‌شهر مشهد و دیگر شهرهای استان به خصوص سرخس با مشکل جدی ریزگردها دست‌وپنجه نرم می‌کند. تابستان‌های پر از گردوخاک مشهد، ما را به یاد بادهای 120 روزه سیستان می‌اندازد. اما منشأ این گردوخاک کجاست؟ کشور ترکمنستان یا دقیق‌تر صحرای قره قوم در این کشور است. طی دو، سه سال اخیر بحران زیست‌محیطی گردوخاک مشهد تشدید شده است و در این مدت مدیران دولتی وعده‌های زیادی برای پیگیری آن ارائه کرده‌اند و حتی کار به انعقاد تفاهم نامه بین روسای جمهور دو کشور هم رسید اما در عمل اقدام قابل توجهی رخ نداد و مشکل در پیگیری منطقه ای موضوع و گرفتاری در بوروکراسی دیپلماسی مرکز بود که این رویکرد دیپلماسی استان می تواند گره از پیگیری و مطالبه گری مفاد تفاهم نامه توسط مدیران استانی باز کند.
هارتلندی در اکو
نمونه دیگر نقش هارتلندی استان خراسان رضوی در یک سازه منطقه‌ای و جهانی به نام «اکو» است. این استان نقطه مرکزی و اتصال بین همه کشورهای عضو است اما متأسفانه به دلیل تمرکز اختیارات و تصمیمات در پایتخت و به خصوص وزارت خارجه این استان نتوانسته است آن چنان که باید ایفای نقش کند. در گزارش‌هایی پیشتر به مناسبت برگزاری اجلاس اکو در مشهد به مهم‌ترین این مسائل پرداخته بودیم.
دیپلماسی آبی، بده بستان تجاری
حال با اجرای راهبرد و طرح «دیپلماسی استانی» وزارت خارجه می‌توان از چندین جهت برای توسعه روابط و رفع گره‌های مرزی با کشورهای همسایه اقدام کرد؛ ابتدا این که با این تفویض اختیار وعده شده از سوی رئیس‌جمهور و دیپلماسی استانی وزارت خارجه در اولین گام می‌توان پیشنهاد کرد استاندار خراسان رضوی و مدیران آب منطقه‌ای استان راسا برای موضوع آب موردنیاز سد دوستی در بالادست اقدام کنند و حتی می‌توان پیشنهاد‌هایی هم ارائه کرد؛ مثلاً در قبال تضمین حقابه سد دوستی برای کلان‌شهر مشهد، با توجه به این که منشأ اصلی کالاهای صنعتی و حتی نفتی کشور افغانستان از مرزهای خراسان یا در داخل استان تولید می‌شوند تعاملات تعرفه‌ای در نظر گرفت تا ملزومات و تولیدات این کشور ارزان‌تر و با ضمانت قطعی‌تری وارد این کشور شوند.
یا در موضوع تجارت خارجی به خصوص در مرز ترکمنستان اگر اختیارات به استان واگذار شود و امکان دیپلماسی استانی محقق شود، می‌توان نشست های مرزی و جلسات هفتگی هم برای رفع این گره‌ها برگزار کرد تا شاهد بهبود روابط تجاری بین استان و کشورهای آسیای مرکزی به خصوص ترکمنستان باشیم. در همین قالب می‌توان در میزگردهایی نشست های پیگیرانه هفتگی برای رفع بحران زیست محیطی و معضل ریزگردها در مشهد با طرف ترکمنستانی برگزار کرد.
فراتر از این در موضوع تجارت اکو اگر تفویض اختیارات جدی باشد می‌توان شاهد شکوفایی اقتصاد مشهد و استان خراسان رضوی به‌عنوان بارانداز و هارتلند مواصلاتی کشورهای اکو باشیم.