فرهنگ دهخدا نیازمند روزآمدی
علیرضا حیدری
فرهنگ‌نویسی در زبان فارسی پیشینه‌ای طولانی دارد. فرهنگ نامه ها و لغت نامه ها نیاز جدی هر زبانی است و شاید لغت نامۀ دهخدا مهم ترین، مشهورترین و جامع‌ترین فرهنگ فارسی است که تدوین آن عمری تقریباً صدساله دارد. فرهنگ ها هرکدام با رویکرد و سبکی مشخص تدوین می شوند که در این میان، فرهنگ ماندگار دهخدا در جای خود هنوز بی نظیر است و بی بدیل. این که کدام فرهنگ کارآمدتر است، همیشه پرسشی جدی بوده است. جدای از اهل علم و ادب که فرهنگ‌های متفاوتی را برای رجوع به آن در نظر می‌گیرند، برای دسترسی همگانی چه فرهنگ و لغت‌نامه‌ای را باید پیشنهاد کرد؟ در روزگار ما در کنار فرهنگ دهخدا، نام‌هایی چون معین و عمید و سخن هم شنیده می‌شود. هفتم اسفند که روز درگذشت دهخداست و دهم اسفند، زادروز دکتر حسن انوری، صاحب فرهنگ روز سخن، فرصتی شد تا پلی بزنیم میان این دو فرهنگ.
زمانی که تصمیم دهخدا برای آغاز به کار این فرهنگ جدی شد، دوستان و استادانی بزرگ به کمک او شتافتند؛ کسانی مانند احمد بهمنیار، جلال الدین همایی، پرویز ناتل خانلری و محمدتقی مدرس رضوی. شاهکار دهخدا فقط یک لغت نامۀ صرف نیست، بلکه عبارت است از لغت با معنا و شاهد مثال هایی از متون نظم و نثر. شاهد مثال های این اثر ارزشمند خود منبعی سرشار از آثار گذشتگان است علامه محمد قزوینی هنگام برشمردن ارزش کار دهخدا یکی از ویژگی های بی مانند لغت نامه را این گونه بیان کرده است: «این فرهنگ عظیم الحجم جلیل الشأن علاوه بر جنبۀ فرهنگی و لغوی خود مجموعۀ بسیار گران بهایی خواهد بود از قریب دویست هزار (تا دویست و پنجاه هزار) بیت شعر از بهترین شعرای زبان فارسی از اقدم ازمنۀ بعد از اسلام تا کنون.»در تدوین این لغت نامه به نام استادان صاحب نامی همچون ذبیح ا... صفا، عبدالحمید اعظم زنگنه، خانبابا بیانی، غلامحسین صدیقی، سید محمد دبیرسیاقی، محمدجواد مشکور، محمد معین، محمد پروین گنابادی و سیدجعفر شهیدی برمیخوریم. فرهنگ دهخدا مقدمۀ ارزشمندی هم دارد با قلم افرادی چون: علی اکبر سیاسی، احسان یارشاطر، محمد پروین گنابادی، محمد معین، ابراهیم پورداوود، سعید نفیسی، غلامعلی رعدی آذرخشی، عیسی صدیق، جلال الدین همایی، احمد بهمنیار، عبدالعلی طاعتی، صادق کیا، علی اصغر حکمت، سید محمد داعی الاسلام، سید جعفر شهیدی، سلطانعلی سلطانی، علینقی منزوی، ایرج افشار، سید حسن تقی زاده و خود علی اکبر دهخدا.
این فرهنگ در ۱۳۶۹ حروف نگاری رایانه ای و با ویرایش و بازبینی در ۱۳۷۳ در ۱۵ جلد منتشر شد. چاپ دوم رایانه ای در ۱۳۷۷ با ویرایش جدید در ۱۶ جلد به چاپ رسید. در ۱۳۷۹ هم لوح فشردۀ لغت نامۀ دهخدا در قالب نرم افزاری با توانایی جست وجوهای گوناگون روانۀ بازار شد و در مردادماه ۱۳۹۹ نسخۀ برخط (آنلاین) آن روی وبگاه مؤسسه لغت نامه دهخدا و مرکز بین المللی آموزش زبان فارسی بارگذاری شد.ویرایش های بعدی لغت نامه
معمولاً فرهنگ های دیگر زبان ها به ضرورت هر چند سال یک بار ویرایش می شوند. این ویرایش ها به هر دلیل دربارۀ فرهنگ های زبان فارسی کمتر جدی گرفته می شود. توجه به ضرورت ویرایش لغت نامۀ دهخدا چند بار مطرح شده است و از جمله آرش امرایی در فصلنامۀ «نقد کتاب ادبیات و هنر» در سال 95 از ضرورت ویرایش این فرهنگ نوشت.فرهاد قربان زاده (زبان شناس) هم چندی پیش این پیشنهاد را مطرح کرد و نوشت: لغت نامۀ دهخدا با همه ارجمندی اش، نیازمند ویرایش است.
در هر صورت، گذشته از آنچه دیگران در ضرورت ویرایش بدان پرداخته اند، به نظر می رسد با توجه به سبک نگارش در روزگار پس از دهخدا و به ویژه در حوزۀ رسم الخط و فاصله گذاری، شاید بتوان با نظارت استادان و افرادی از فرهنگستان زبان و ادب فارسی این اثر ارزشمند را به روز کرد.
ناگغته نماند که دکتر محمد معین هم با تألیف «فرهنگ معین» یکی از ستون‌های فرهنگ‌نویسی فارسی را بنیان نهاد که هنوز هم مرجعی برای جویندگان واژه و معناست.
فرهنگ روز سخن
حال برگردیم به پاسخ پرسش اصلی و اینکه امروزه به کدام فرهنگ لغت مراجعه کنیم. خوشبختانه در فرهنگ‌نویسی دستمان پر است و فرهنگ‌های لغت زیادی وجود دارد و باوجود دنیای وب و اینترنت، دسترسی به برخی از این فرهنگ‌ها آسان شده است. ازاین‌رو، برخی برای یافتن معنا و رسم‌الخط و نگارش یک کلمه، به فرهنگ‌هایی از جمله دهخدا و معین مراجعه می‌کنند. در اینجا دانستن یک نکته مهم است و آن اینکه این فرهنگ‌ها هرکدام در زمانۀ خود و به سبک و شیوۀ زمانۀ خود، به‌ویژه در رسم‌الخط، آوانگاری و معنا تألیف شده‌اند؛ در روزگاری که شاید دستور خط فارسی به شیوۀ رایج امروز نبود و هرکدام بنا بر شیوهنامههای خود نگاشته شده‌اند.در کنار معنایابی، امروزه مهم‌ترین توجه به آوانگاری، پیوسته‌و ناپیوسته‌نویسی، رسم‌الخط (به‌ویژه در نگارش همزه) و حتی در مواردی املای واژه‌هاست. لغت‌نامۀ دهخدا هنوز هم اثری بی‌نظیر است که برای یافتن معنای کلمه‌ها بسیار ارزشمند و دقیق است. دکتر معین هم برای اینکه فرهنگی در دسترس ارائه کند و مشکل بسیاری از مردم را حل کند، فرهنگ لغت خوبی را تألیف و عرضه کرد و هنوز هم می‌توان به آن مراجعه کرد. بااین‌حال، این دو فرهنگ به همان دلایلی که در بالا نوشته شد، برای روزگار ما و شیوۀ نگارش و دستورخطی که خود فرهنگستان ارائه کرده است و هم به دلیل شیوهنامههای جدید در موضوع پیوسته و ناپیوسته‌نویسی، دست‌کم در این موارد کمتر می‌تواند به کار آید. البته در حوزه معنایابی هنوز پشتوانه‌های محکمی هستند.
بنابراین، کاربردی‌ترین فرهنگ لغت، فرهنگ « روز سخن» از دکتر حسن انوری است که علاوه‌بر معنای واژه، در رسم‌الخط و آوانگاری هم به‌روز است.