ایران و عراق؛ فرصت‌های همگرایی
محمد امین حضرتی
دو کشور ایران و عراق با اتکا به مؤلفه‌های زیر از چند عناصر همگرایی برخوردار هستند که عبارت اند از:
۱. مبادلات اقتصادی: حجم تبادل تجاری دو کشور در سال ۲۰۲۳ به حدود ۱۳ میلیارد دلار رسیده و عراق همچنان در رتبه نخست صادرات غیرنفتی ایران قرار دارد که استعداد افزایش به بیش از ۲۰ میلیارد دلار را در سال داراست.
۲. جامعه به هم‌پیوسته: مناسبات مردمی در لایه‌های اجتماعی از مهم‌ترین مقومات توسعه روابط دو کشور است. در سال ۲۰۲۴، بیش از ۴ میلیون ایرانی جهت زیارت اعتاب مقدسه وارد عراق و در مقابل، ۲/۷ میلیون نفر از شهروندان عراقی هم با اهداف سیاحتی و زیارتی وارد کشورمان شدند؛ آماری که نزدیک ۴۷ درصد از کل گردشگران خارجی را به خود اختصاص می‌دهد.
۳. دانشجو و دانشگاه: در شرایط کنونی، بیش از ۹۰ هزار دانشجوی عراقی در ایران تحصیل می‌کنند که بخش زیادی از دانشجویان بین‌المللی در ایران را به خود اختصاص می‌دهند و چهار دانشگاه بزرگ ایرانی هم اقدام به تأسیس شعبه در خاک عراق کرده‌اند. این مناسبات علمی نه تنها مقدمه‌ای جهت تقویت دیپلماسی عمومی ایران در عراق است، بلکه ارزش‌های فرهنگی جامعه ایرانی و آرمان‌های انقلاب اسلامی را در میان قشر نخبه عراقی ترویج می‌کند. این آمار ظرفیت گسترش تا ۱۵۰ هزار دانشجو را دارد.
۴. دوگانه‌های دروغین: برخلاف دوگانه‌های اعتباری موجود در منطقه نظیر شیعه و سنی یا اسلام سیاسی و غیرسیاسی، سیاست خارجی کشورهای منطقه را عملاً باید به دو نوع بنیادین تقسیم کرد: الف- سیاست متمرکز بر فرصت‌های همگرایی منطقه‌ای ب- سیاست متمرکز بر حضور و مداخله و کمک قدرت‌های خارجی مستقر در منطقه. در این شرایط، اتخاذ سیاست درون‌زا و مستقل ایران و عراق در صحنه سیاست منطقه‌ای و بین‌المللی می‌تواند به همگرایی فزاینده دو کشور و تقارب منطقه‌ای آن‌ها کمک کند.
۵. کلان‌پروژه بازسازی: متعاقب پیروزی بر داعش و تقویت ثبات سیاسی و امنیتی در عراق و بهبود شرایط اقتصادی متأثر از افزایش صادرات نفت، بغداد درصدد بازسازی زیرساخت‌ها و بهبود شرایط معیشتی شهروندان بوده است. با عنایت به تجربه ارزشمند ایران در فرایند بازسازی پس از جنگ تحمیلی و ظرفیت بالا و کیفیت مطلوب صنایع داخلی ایران، کشورمان قادر به ایفای نقش مثبت در این مسیر خواهد بود.عراق در سالیان پساداعش از روند بی‌ثباتی خارج شده و به سوی تثبیت موقعیت منطقه‌ای خویش قدم برداشته و به منظور کاهش تنش‌ها و ارتقای امنیت منطقه‌ای، نقش واسط را میان ایران و کشورهای عربی ایفا کرده است. در این چارچوب، عراق نه تنها چندین دور از گفت وگوهای عادی سازی روابط ایران و عربستان سعودی را میزبانی نکرد، بلکه دست به انتقال پیام میان ایران و قدرت‌های غربی هم زد.این کنش‌گری، متضمن این پیام است که عراق به جای آن که به کانون منازعات تبدیل شود، قادر است نقش میانجی را در منازعات منطقه‌ای و بین‌المللی ایفا کند. تداوم ایفای نقش مذکور مستلزم تداوم سیاست مستقل عراق در برابر قدرت‌های بزرگ است.به هر ترتیب، آنچه که واضح و مسلم به نظر می‌رسد، این است که روابط ایران و عراق به مناسبات دوجانبه طرفین محدود نیست، بلکه کانون شکل‌گیری موازنه منطقه‌ای به حساب می‌آید و تنظیم مدبرانه این روابط می‌تواند آن را به محور شکل‌گیری صلح و امنیت منطقه‌ای بدل کند.