زندگی مسالمت‌آمیز با قاضی درونی
دکتر الناز علوی | متخصص روان‌شناسی
وجدان، همان قاضی درونی ماست که درست و غلط بودن چیزها را مشخص می‌کند و به زندگی ما معنا می‌بخشد. ۵ آوریل از سوی سازمان ملل متحد، روز جهانی وجدان نام گذاری شده است. هدف از بزرگداشت این روز ترویج فرهنگ صلح بر اساس مجموعه‌ای از ارزش‌های جهان‌شمول، نگرش‌ها و رفتار‌های الهام گرفته از اصول آزادی، کرامت انسانی، خردورزی، توجه به ترازوی وجدان، عدالت، مردم‌سالاری، حقوق بشر، مدارا و همبستگی است. به همین بهانه و در ادامه به چند نکته مهم و کاربردی درباره وجدان اشاره خواهیم کرد تا آگاهی درباره آن‌ها، مسیر موفقیت و تجربه آرامش در زندگی‌تان را هموارتر کند.
وجدان چیست؟
وجدان، خصیصه و توانایی است که به افراد کمک می‌کند که همیشه و خصوصا در موقعیت‌های خاص به بهترین شکل ممکن عمل کنند. روز جهانی وجدان فرصتی است برای تأمل در زندگی فردی و جمعی خودمان و تلاش برای انجام کار‌های درست با رعایت خیر جمعی (منافع عمومی). گاهی اوقات وجدان تبدیل به یک هدف آرمانی می‌شود که ما برای رسیدن به آن تلاش می‌کنیم و گاهی تبدیل به صدایی درونی می‌شود که به ما می‌گوید فلان کار را نکنیم. وجدان ما را هدایت می‌کند تا اگر اعمالمان با ارزش‌هایمان هماهنگ بود آن ها را تایید و در غیر این صورت آن ها را رد کنیم. وقتی به کسی صدمه می‌زنیم احساس گناه می‌کنیم و سعی می‌کنیم آن صدمه را ترمیم و جبران کنیم.
نشانه‌های وجدان ناسالم
گاهی اوقات وجدان به جای این که ما را به سمت مسیر درست هدایت کند تبدیل به دیکتاتوری درونی می‌شود که قوانین بسیار سخت و تنبیه‌هایی سخت‌تر دارد. وجدان ناسالم باعث می‌شود ما به شکل غیرطبیعی احساس گناه را تجربه کنیم و خود را تنبیه کنیم و به خود آسیب بزنیم. تنبیه خود می‌تواند خفیف یا شدید باشد. مثلا جوانی که در کنکور پزشکی رد می‌شود به شدت احساس شرم می‌کند و بعد خودکشی می‌کند. وجدان ناسالم، بدون اجازه و آگاهی ما از طریق همانندسازی با والد سرزنشگر یا بی‌توجه وارد سیستم درونی ما می‌شود. وجدان ناسالم آن بالا می‌نشیند و همه چیز را زیر نظر دارد و مدام ما را سرزنش می‌کند: دیدی زیادی محبت کردی؟ دیدی درساتو نخوندی؟ دیدی چون گفتی نمی‌تونی بهش پول قرض بدی ناراحتش کردی؟ و ... . وجدان ناسالم بدون این که متوجه آن باشیم به ما می‌گوید تو مطلقا آدم بدی هستی. هرچقدر این همانندسازی بیشتر باشد وجدان ناسالم‌تر می‌شود و در نتیجه خودتخریبی ما بیشتر می‌شود.
تقسیم‌بندی افراد از نظر وجدان اخلاقی
افراد از نظر وجدان اخلاقی به سه گروه تقسیم می‌شوند:
1 دارای وجدان اخلاقی وسواسی| افرادی که دارای اختلال شخصیت وسواسی یا اختلال وسواس هستند در این دسته جای دارند. آن ها وجدان اخلاقی بسیار سختگیری دارند و بدون این که واقعاً گناهی کرده باشند احساس گناه می‌کنند.
2 بدون وجدان اخلاقی| ما به آن ها لقب بزهکاران جامعه یا ضد اجتماع می‌دهیم . بزهکارانی که مرتکب دزدی و قتل می‌شوند. حتی از ارتکاب به جرم‌ها احساس خرسندی و خوشنودی دارند و خود را در شمار افراد زرنگ می‌بینند.
3 دارای وجدان اخلاقی متعادل| افرادی متعادل که نه مثل اختلال وسواسی‌ها، وجدان اخلاقی بیمار و سختگیر دارند و نه مثل بزهکاران فاقد وجدان اخلاقی‌اند. آن ها اگر کار بدی را مرتکب شوند، احساس گناه می‌کنند و درصدد جبران برمی‌آیند. همچنین با انجام یک خطای کوچک، احساس گناه ویرانگر نمی‌کنند.
با عذاب وجدان مخرب چه کنیم؟
عذاب وجدان از کوتاهی کردن از کاری که باید انجام می‌دادیم یا احساس مسئولیت نشئت می‌گیرد و اگر تداوم داشته باشد به اضطراب و افسردگی می انجامد. گاهی باید بپذیریم که گذشته‌ها گذشته و خیلی چیزها را نمی‌توان تغییر داد یا اصلاح کرد، پس چطور با خودمان کنار بیاییم؟
کار را به عذاب کشیدن نکشانید| پیشگیری همیشه بهتر از درمان است. باور کنید اگر کمی فقط کمی قبل از گفتن هر سخن یا انجام هر کاری فکر کنید و حرف‌هایتان را بسنجید، خیلی وقت‌ها از عذاب وجدان بعدی رها خواهید شد.
اصلاح خطا| به جای این که خودتان را آزار بدهید، دست به کار شوید و خطاهایتان را اصلاح کنید. شاید نتوانید به ایده‌آل‌های خود برسید اما لااقل می‌توانید کاری کنید که اوضاع کمی بهتر شود و کمی احساس مفید بودن بکنید. اگر موجب آزار کسی شدید، شاید یک عذرخواهی ساده، یک سلام و حتی خریدن یک جعبه شکلات هم دیگران را خوشحال کند و هم از عذاب وجدانتان بکاهد. بعضی‌ها عادت دارند زمانی که دچار عذاب وجدان می شوند به جای این که به موقعیت پیش آمده، کاری که کرده‌اند و حرفی که زده‌اند فکر کنند، کل هستی، شعورشان و موجودیت‌شان را انکار می کنند و به خود سخت‌ترین کلمات را که دشمنشان هم نمی‌گویند، می‌زنند به جای این کار تلاش کنید از بیرون به وضعیت موجود نگاه کنید.
به داشته‌هایتان ببالید| به آنچه دارید ببالید و بیشتر به آن ها توجه کنید. لازم نیست همیشه نداشته‌ها و خطاهایتان را ببینید. در ضمن، یکی از بزرگ ترین نعمت‌هایی که خدا به بشر داده و ما هر روز بابت آن باید شکرگزار باشیم نعمت فراموشی است. پس مطمئن باشید دیر یا زود این مشکل را هم فراموش خواهید کرد و شاید روزی به این روزها بخندید!
وجدان چیست؟
وجدان، خصیصه و توانایی است که به افراد کمک می‌کند که همیشه و خصوصا در موقعیت‌های خاص به بهترین شکل ممکن عمل کنند. روز جهانی وجدان فرصتی است برای تأمل در زندگی فردی و جمعی خودمان و تلاش برای انجام کار‌های درست با رعایت خیر جمعی (منافع عمومی). گاهی اوقات وجدان تبدیل به یک هدف آرمانی می‌شود که ما برای رسیدن به آن تلاش می‌کنیم و گاهی تبدیل به صدایی درونی می‌شود که به ما می‌گوید فلان کار را نکنیم. وجدان ما را هدایت می‌کند تا اگر اعمالمان با ارزش‌هایمان هماهنگ بود آن ها را تایید و در غیر این صورت آن ها را رد کنیم. وقتی به کسی صدمه می‌زنیم احساس گناه می‌کنیم و سعی می‌کنیم آن صدمه را ترمیم و جبران کنیم.
نشانه‌های وجدان ناسالم
گاهی اوقات وجدان به جای این که ما را به سمت مسیر درست هدایت کند تبدیل به دیکتاتوری درونی می‌شود که قوانین بسیار سخت و تنبیه‌هایی سخت‌تر دارد. وجدان ناسالم باعث می‌شود ما به شکل غیرطبیعی احساس گناه را تجربه کنیم و خود را تنبیه کنیم و به خود آسیب بزنیم. تنبیه خود می‌تواند خفیف یا شدید باشد. مثلا جوانی که در کنکور پزشکی رد می‌شود به شدت احساس شرم می‌کند و بعد خودکشی می‌کند. وجدان ناسالم، بدون اجازه و آگاهی ما از طریق همانندسازی با والد سرزنشگر یا بی‌توجه وارد سیستم درونی ما می‌شود. وجدان ناسالم آن بالا می‌نشیند و همه چیز را زیر نظر دارد و مدام ما را سرزنش می‌کند: دیدی زیادی محبت کردی؟ دیدی درساتو نخوندی؟ دیدی چون گفتی نمی‌تونی بهش پول قرض بدی ناراحتش کردی؟ و ... . وجدان ناسالم بدون این که متوجه آن باشیم به ما می‌گوید تو مطلقا آدم بدی هستی. هرچقدر این همانندسازی بیشتر باشد وجدان ناسالم‌تر می‌شود و در نتیجه خودتخریبی ما بیشتر می‌شود.
تقسیم‌بندی افراد از نظر وجدان اخلاقی
افراد از نظر وجدان اخلاقی به سه گروه تقسیم می‌شوند:
1 دارای وجدان اخلاقی وسواسی| افرادی که دارای اختلال شخصیت وسواسی یا اختلال وسواس هستند در این دسته جای دارند. آن ها وجدان اخلاقی بسیار سختگیری دارند و بدون این که واقعاً گناهی کرده باشند احساس گناه می‌کنند.
2 بدون وجدان اخلاقی| ما به آن ها لقب بزهکاران جامعه یا ضد اجتماع می‌دهیم . بزهکارانی که مرتکب دزدی و قتل می‌شوند. حتی از ارتکاب به جرم‌ها احساس خرسندی و خوشنودی دارند و خود را در شمار افراد زرنگ می‌بینند.
3 دارای وجدان اخلاقی متعادل| افرادی متعادل که نه مثل اختلال وسواسی‌ها، وجدان اخلاقی بیمار و سختگیر دارند و نه مثل بزهکاران فاقد وجدان اخلاقی‌اند. آن ها اگر کار بدی را مرتکب شوند، احساس گناه می‌کنند و درصدد جبران برمی‌آیند. همچنین با انجام یک خطای کوچک، احساس گناه ویرانگر نمی‌کنند.
با عذاب وجدان مخرب چه کنیم؟
عذاب وجدان از کوتاهی کردن از کاری که باید انجام می‌دادیم یا احساس مسئولیت نشئت می‌گیرد و اگر تداوم داشته باشد به اضطراب و افسردگی می انجامد. گاهی باید بپذیریم که گذشته‌ها گذشته و خیلی چیزها را نمی‌توان تغییر داد یا اصلاح کرد، پس چطور با خودمان کنار بیاییم؟
کار را به عذاب کشیدن نکشانید| پیشگیری همیشه بهتر از درمان است. باور کنید اگر کمی فقط کمی قبل از گفتن هر سخن یا انجام هر کاری فکر کنید و حرف‌هایتان را بسنجید، خیلی وقت‌ها از عذاب وجدان بعدی رها خواهید شد.
اصلاح خطا| به جای این که خودتان را آزار بدهید، دست به کار شوید و خطاهایتان را اصلاح کنید. شاید نتوانید به ایده‌آل‌های خود برسید اما لااقل می‌توانید کاری کنید که اوضاع کمی بهتر شود و کمی احساس مفید بودن بکنید. اگر موجب آزار کسی شدید، شاید یک عذرخواهی ساده، یک سلام و حتی خریدن یک جعبه شکلات هم دیگران را خوشحال کند و هم از عذاب وجدانتان بکاهد. بعضی‌ها عادت دارند زمانی که دچار عذاب وجدان می شوند به جای این که به موقعیت پیش آمده، کاری که کرده‌اند و حرفی که زده‌اند فکر کنند، کل هستی، شعورشان و موجودیت‌شان را انکار می کنند و به خود سخت‌ترین کلمات را که دشمنشان هم نمی‌گویند، می‌زنند به جای این کار تلاش کنید از بیرون به وضعیت موجود نگاه کنید.
به داشته‌هایتان ببالید| به آنچه دارید ببالید و بیشتر به آن ها توجه کنید. لازم نیست همیشه نداشته‌ها و خطاهایتان را ببینید. در ضمن، یکی از بزرگ ترین نعمت‌هایی که خدا به بشر داده و ما هر روز بابت آن باید شکرگزار باشیم نعمت فراموشی است. پس مطمئن باشید دیر یا زود این مشکل را هم فراموش خواهید کرد و شاید روزی به این روزها بخندید!