کیهان؛ آن‌طور که هست یا آن‌طور که می‌بینیم؟

سید مصطفی صابری

انسان از دیرباز شیفته آسمان بوده؛ از نقاشی‌های روی دیواره‌های غار که ستاره‌ها را تصویر می‌کردند، تا تلسکوپ‌های اولیه‌ای که به دوران گالیله برمی‌گردند. این کنجکاوی طبیعی بشر برای درک جهان، در عصر حاضر به کمک فناوری‌های پیشرفته به اوج خود رسیده است. امروز، تلسکوپ‌های فضایی مانند هابل و جیمز وب، نه تنها چشم انسان در دورترین نقاط کیهان هستند، بلکه پنجره‌ای به تاریخ و رازهای بازمانده از لحظات اولیه شکل‌گیری جهان باز می‌کنند. اما اخیراً جنجالی در شبکه‌های اجتماعی به وجود آمده است. یک بلاگر ایرانی در ویدئویی با میلیون‌ها بازدید، مدعی شده تصاویر حیرت‌آوری که توسط جیمز وب یا هابل ثبت شده‌اند، به نوعی ساختگی‌ بوده و شباهتی به کیهان واقعی ندارند! این ادعا بسیاری از کاربران عادی را گمراه کرده و سوالاتی درباره واقعیت این تصاویر مطرح کرده است. آیا واقعاً آن‌چه می‌بینیم کیهان است؟ پاسخ این سوال را باید در علم و فناوری جست‌وجو کرد.

 تصاویر فضایی: واقعیت علمی یا ساختگی؟
برای پاسخ به ادعای چنین بلاگرهایی، ابتدا باید نحوه ثبت تصاویر توسط تلسکوپ‌های فضایی را بررسی کنیم. تلسکوپ‌هایی مثل جیمز وب و هابل به گونه‌ای طراحی شده‌اند که بتوانند اطلاعاتی را   فراتر از توانایی دید انسان دریافت کنند. این تلسکوپ‌ها قادرند امواجی از نور را که چشم انسان کاملاً نسبت به آن‌ها نابینا است، شناسایی کنند. چشم انسان تنها قادر به دیدن طیف کوچکی از نور است که به آن «نور مرئی» می‌گویند. این محدوده از فرکانس‌های الکترومغناطیسی، بین امواج مادون قرمز و فرابنفش قرار دارد. اما بسیاری از اسرار کیهان در فرکانس‌هایی نهفته است که یا مادون قرمز هستند یا امواج رادیویی و اشعه‌های ایکس. تلسکوپ‌هایی مانند جیمز وب به ویژه برای مطالعه رصد وطراحی شده‌اند. بنابراین بسیاری از تصاویری که ثبت می‌کنند، ممکن است ظاهراً برای ما غیرقابل مشاهده باشند، زیرا در محدوده دید طبیعی ما قرار ندارند.
چگونه تصاویر «غیرمرئی» به ما می‌رسند؟
این جاست که نقش فناوری برجسته می‌شود. وقتی تلسکوپ‌های فضایی داده‌های خود را جمع‌آوری می‌کنند، این داده‌ها به صورت دیجیتال ذخیره می‌شوند. این داده‌ها عمدتاً شامل شدت نور، طول موج‌ها و تغییرات طیفی هستند؛ اما این اطلاعات برای چشم انسان قابل درک نیستند. دانشمندان از روش‌های ترجمه و پردازش داده استفاده می‌کنند تا این اطلاعات را به تصاویری قابل مشاهده تبدیل کنند. مثال ساده‌ای از این فرایند، تبدیل امواج رادیویی به صدا در رادیو است. خود امواج رادیویی قابل شنیدن نیستند، اما وقتی توسط گیرنده رادیویی رمزگشایی و تنظیم می‌شوند، به صدا تبدیل می‌شوند. در تصاویر فضایی هم، داده‌های ثبت شده با استفاده از نرم‌افزارهای پیشرفته، رنگ‌بندی می‌شوند تا اطلاعات علمی را به تصویر بکشند. این رنگ‌ها ممکن است مطابق با واقعیت طبیعی کیهان نباشند، اما اطلاعات دقیق علمی را به زبان بصری قابل فهم بیان می‌کنند. برای مثال، تصویری مشهور از جیمز وب تحت عنوان "ستون‌های آفرینش"، در محدوده مادون قرمز ثبت شده است. رنگ‌هایی که در این تصویر می‌بینیم، با هدف نمایش دما، تمرکز گازها و سایر ویژگی‌های فیزیکی استفاده شده‌اند. بنابراین، این تصاویر نه ساختگی، بلکه ترجمه‌ای از واقعیت کیهانی به زبان دید انسان هستند.
چرا این ادعاهای شبه‌علمی گمراه‌کننده‌اند؟
ادعای این‌که تصاویر کیهان جعلی‌اند به دلیل عدم درک فرایند پیچیده علمی پشت پرده این تصاویر مطرح می‌شود. شبه‌علم معمولاً با تمرکز بر شک‌برانگیزی، در غیاب اطلاعات کافی، مخاطبان را فریب می‌دهد. بلاگرهایی که تظاهر به کار علمی می‌کنند اما در حقیقت فقط دنبال جنجال و دیده شدن هستند در ویدئوهای خود از نبود رنگ‌های طبیعی در تصاویر فضایی صحبت می‌کنند و به این نتیجه می‌رسند که این تصاویر به کلی جعلی‌اند. اما نکته این جاست که این بلاگرها به جای تبیین علمی موضوع، به بیان ساده‌گرایانه و گاهی تحریف واقعیت روی می‌آورند. تصاویر ثبت شده توسط جیمز وب، واقعیت کیهان را با دقت بسیار بالایی نشان می‌دهند، هرچند ممکن است برای چشم ما ناملموس باشند؛ چون این تصاویر نتیجه سال‌ها تحقیق، طراحی دقیق ابزارهای علمی و محاسبات پیچیده است.

​​​​​​​
از تصاویر تا کشفیات علمی
ولی چرا باید تصاویر فضایی را جدی بگیریم؟ پاسخ روشن است؛ این تصاویر تنها برای زیبایی نیستند، بلکه ابزارهایی برای کشف واقعیت‌های مهم علمی‌اند. برای نمونه، مطالعه‌ی ساختار "ستون‌های آفرینش" به دانشمندان کمک کرده تا فرایندهای شکل‌گیری ستارگان را درک کنند. یا تصاویر دقیق از کهکشان‌ها، داده‌ها حیاتی درباره‌  انبساط کیهان و وجود ماده‌ تاریک را فراهم کرده‌اند. تصاویر تلسکوپ‌های فضایی همچنین به انسان کمک می‌کنند تا جایگاه خود را در این جهان بی‌پایان بهتر بشناسد. وقتی به تصاویری مانند «اولین منظره مادون قرمز جیمز وب» نگاه می‌کنیم، نه تنها به گذشته‌ کیهان می‌نگریم، بلکه به رازهایی از آغاز جهان دست پیدا می‌کنیم.
دعوت به اعتماد به علم
خلاصه اگر دیدن کیهان همان‌طور که واقعا هست برای انسان ناممکن است، دلیلی بر این‌که کیهان به آن شکل نباشد نیست و موضوع در محدودیت‌های بینایی ما انسان‌هاست و آن‌چه تلسکوپ‌های فضایی ارائه می‌دهند، پنجره‌ای به حقیقت علمی است. این تصاویر، زبان رمزگشایی‌شده‌ کیهان‌اند که به کمک فناوری به ما ارائه می‌شوند. ادعاهای سطحی ممکن است جذاب به نظر برسند، اما علم ما را به کشف و درک دعوت می‌کند. شاید بهتر باشد برخی از ما به جای آن‌که هر مطلبی را راحت بپذیریم؛ ضمن حفظ نگاه انتقادی، به زبان، نگرش و قدرت علم و فناوری اعتماد کنیم و از زیبایی شگفت‌انگیز کیهان لذت ببریم؛ همان‌گونه که هست و همان‌گونه که دیده می‌شود.