راوی شیرین سخن فرهنگ ایران
محمد بهبودی نیا
«من در نُدوشن که دهکده‌ای است در صد کیلومتری غرب یزد به دنیا آمدم. ندوشن جایی است دورافتاده و ناآباد که مردم آن می‌بایست با عسرت زندگی‌خود را تأمین کنند. خانواده من جزو اعیان ندوشن بود، ولی با سنت دهقانی، بادام‌هایی که جد پدری من با دست خودش نشانده بود، ما از آن می‌خوردیم و هنوز هم شاید بعضی‌از آن درخت‌ها بر سر پا باشند. یکی از خوشوقتی‌های من در زندگی آن است که خانواده من جزو مردم میانه‌حال این کشور به شمار می‌رفتند و زندگی ساده و بی‌آزاری داشتند.»
روایتگر ایران و تنهایی‌اش
این متن بخشی از زندگی محمّدعلی اسلامی نُدوشَن (۳ شهریور ۱۳۰۳ – ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱) شاعر، منتقد، نویسنده، مترجم، حقوق‌دان و پژوهشگر ایرانی است که از زبان خودش نقل شده است. بی تردید اولین چیزی که در این متن نظر همه ما را به خود جلب می‌کند بیان شیرین و دلنشین اسلامی ندوشن است. گفتاری که خاص او بود حتی وقتی درباره جزئی‌ترین موضوعات سخن می‌گفت.
او دوران کودکی خود را میان کوچه‌های خاکی گذراند و سال‌ها از آفتاب سوزان یزد به سایه مهربان دیوارهای کاهگلی پناه برد. ندوشن نام روستایی است که صدای تاریخ هنوز در آن زنده و گیراست. همین فضای خاص، محمد علی اسلامی را به تعمق و اندیشه درباره هویت ایرانی سوق داد.
او تحصیلات ابتدایی خود را در یزد آغاز کرد و سپس راهی تهران شد تا در دانشگاه حقوق بخواند، اما علاقه واقعی‌اش به ادبیات و فرهنگ، او را به مسیری دیگر هدایت کرد. تحصیلات تکمیلی را در اروپا گذراند و در پاریس، یکی از مراکز فرهنگی جهان، از ادبیات غرب تأثیر گرفت؛ هرچند قلب او همیشه برای ایران می‌تپید.
اسلامی ندوشن نویسنده‌ای بود که توانست میراث فرهنگی و تاریخی ایران را با دقتی بی‌نظیر با لحنی شیرین و کلماتی دلنشین ثبت کند. او در آثارش مانند «ایران و تنهایی‌اش» با نگاهی دقیق و انتقادی، نه‌تنها گذشته ایران، بلکه آینده‌ای که می‌طلبید را بررسی کرد. این استاد برجسته ایرانی معتقد بود که ادبیات و فرهنگ، ابزارهایی حیاتی برای شناخت جامعه و توسعه آن هستند.
این دقیقاً همان موضوعی است که همواره در کتاب‌ها و سخنان خود از آن در سایه تاکید بر وحدت ملی، اهمیت میراث فرهنگی و ارزش‌های انسانی سخن می‌گفت. او به نسل‌های جدید آموخت که چگونه می‌توان با احترام به گذشته، به سمت آینده‌ای بهتر حرکت کرد.
علاوه بر این‌ها اسلامی ندوشن را می‌توان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان، مترجمان و اندیشمندان ایران، قلمداد کرد، مترجمی و روزنامه‌نگاری علاقه‌مندان به فرهنگ.
نقش اسلامی ندوشن در تاریخ‌نگاری ادبیات فارسی
اسلامی ندوشن آثار ارزنده‌ای درباره تاریخ ادبیات فارسی، به ویژه در حوزه شعر فارسی، منتشر کرده است. بررسی دیدگاه او نسبت به تحولات زبان فارسی و نقش ادبیات در حفظ هویت ملی از مهم ترین خدمات او به ادبیات فارسی به شمار می‌آید. تحلیل آثار برجسته‌ای مثل «روزها» مخاطبان را به درک عمیق‌تری از اهمیت تاریخی ادبیات فارسی هدایت کند.
شاهراهی میان سنت و نوگرایی
اسلامی ندوشن یکی از مدافعان تعامل سازنده میان سنت و نوگرایی بوده است. این نویسنده همواره تاکید داشت با حفظ احترام به میراث گذشته، باید خواهان اصلاحات و پیشرفت در جامعه فرهنگی بود. اسلامی ندوشن با نگاهی متعادل به سنت و نوگرایی، تلاش کرد شاهراهی میان این دو بسازد. او بر این باور بود که بی‌توجهی به میراث گذشته، نه‌تنها هویت فرهنگی را تهدید می‌کند، بلکه مسیر پیشرفت را نیز مبهم می‌سازد. از سوی دیگر، اسلامی ندوشن معتقد بود صرفاً پایبند ماندن به سنت‌ها نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای جامعه مدرن باشد.
همواره در جست وجوی ایران
یکی دیگر از جنبه‌های برجسته آثار اسلامی ندوشن، توانایی او در تجزیه و تحلیل فرهنگ ایران با نگاهی دقیق و انتقادی است. از نگاه او، هویت ایرانی با وجود تاریخ پر افتخار و غنای فرهنگی‌اش، در مواجهه با تغییرات اجتماعی و جهانی‌شدن دچار تزلزل‌هایی شده است. همچنین، او در طول زندگی‌اش به کمبود اندیشه‌های انتقادی در جامعه اشاره داشته است که به باور او، برای رشد و شکوفایی ضروری است.
ادبیات به‌عنوان آینه تمام قد برای جامعه
نویسنده کتاب «گفته‌ها و ناگفته‌ها» همواره ادبیات را به‌عنوان آینه‌ای برای نشان دادن وضعیت جامعه و بررسی تحولات اجتماعی می‌دانست و در آثارش از این خاصیت آینگی ادبیات بهره می‌برد. آن گونه که از آثار او بر می‌آید او معتقد بود که ادبیات بیش از یک هنر، وسیله‌ای برای درک مسائل جامعه است، از بحران‌ها گرفته تا امیدها و آرمان‌ها. ندوشن با تحلیل شخصیت‌ها، رویدادها و مضامین مطرح در ادبیات فارسی، به مسائل کلیدی مانند هویت ملی و ارتباط ایران با جهان خارج می‌پرداخت.
تأثیر ترجمه‌های اسلامی ندوشن بر ارتباط جهانی ایران
ترجمه‌های اسلامی از آثار کلاسیک جهان کمک قابل توجهی به شناخت ما ایرانی‌ها از ادبیات جهان کرد. در حوزه نمایشنامه می‌توان به ترجمه قطعاتی از هملت، مکبث، رومئو و ژولیت، تراژدی آنتونیوس و کلئوپاترا اثر ویلیام شکسپیر از ویلیام شکسپیرو همچنین پرومتئوس از آسخیلوس اشاره کرد و نیز ترجمه گزیده اشعار هنری لانگ فلّو، شور زندگی ...: ایروینگ استون و... تنها برخی از ترجمه‌های اوست، او در این ترجمه‌ها گاهی با نام مستعار «ماندا» یا «میم. ع» قلم می‌زد.
توجه عمیق فرهنگ ایرانی و هویت ملی
این استاد کم نظیر و پژوهشگر فرهنگ و ادب فارسی، با تمام وجود باور داشت که میراث فرهنگی ایران که هویت ملی ماست نه‌تنها باید حفظ شود، بلکه باید به‌گونه‌ای تطبیق یابد که پاسخگوی نیازهای دنیای مدرن باشد. او در آثارش به چالش‌های مربوط به جهانی‌شدن و تغییرات اجتماعی توجه داشت و معتقد بود که بدون آگاهی از ارزش‌های فرهنگی ممکن است ریشه‌های تاریخی و هویت جامعه تضعیف شود. در این عرصه نیز دیدگاه ندوشن نشان‌دهنده ارتباط پویای میان گذشته و آینده است؛ جایی که میراث فرهنگی به منبعی الهام‌بخش برای خلق هویتی جدید تبدیل می‌شود، بی‌آن که اصالت خود را از دست بدهد.