مسیر امتداد زیارت

 سید صادق غفوریان

در پاسخ به این پرسش مهم و شاید کمتر مطرح شده که چگونه می توان «زیارت» را به مثابه یک عمل و ادب معرفتی، در ساحت ها و ابعاد زیست فردی و اجتماعی «زائر» جاری و ساری و امتداد بخشید؟ باید به دو طریق امن، دل سپرد که قدم نهادن در آن، راهبرد و مسیری خواهد بود برای «امتداد زیارت»:  
1-  توجه به حوزه فردی زائر و کیفیت مواجهه معرفتی، عاطفی و انگاره ای او با امام علیه السلام
حقیقت این است «زیارت» اگرچه در ذات خود، متقارن با وجوه گوناگون «اجتماعی» است، اما حوزه فردی آن که از انگاره ها، حالات و ظرفیت های درونی «زائر» منبعث می شود، جایگاه ویژه ای در ادبیات روایی از کلام تابناک حضرات معصومین(ع)، سلوک بزرگان و زیست عرفی زائران دارد. از همین فرایند، زیارت یک عبادت به شمار می آید که در نگاه صاحب نظران، شامل دو گونه زیارت متعارف و متعالی است.
حال، «امتداد زیارت» در حوزه فردی چگونه جریان می یابد و به چه نحو می توان زیارت را سبب ساز تعالی روح و روان و جان زائر، باز تعریف نمود؟
باری؛ هر قدر لطافت درون، صفای باطن و تقرب به امام نزد زائر افزون باشد، زیارت نیز عطر بیشتری به «معرفت» می یابد و متصف به «زیارت متعالی» می شود. با این وصف، زیارت هر لحظه و هر آن در حالات فرد، تجلی می یابد اگرچه از منظر فیزیکی و جغرافیایی هزاران کیلومتر دورتر از زیارتگاه امام باشد. در این مصداق، روایت زیارت و سلام هر روزه دانشمند و ادیب فقید، دکتر احمد مهدوی دامغانی را نقل کنم که سال هاست ویدئویی از آن در فضای مجازی دست به دست می چرخد که تصویری از یک عاشقی و ارادت ورزی به حضرت رضا(ع) و البته شرح آن نیز در کتاب «آیینه در برابر خورشید»(شرح زندگانی احمد مهدوی دامغانی) آمده است. آری، ادب و عمل زیارت امام در مهدوی دامغانی، این گونه امتداد یافته بود که او هر روز هنگام خروج از ساختمان خانه خود در فیلادلفیای آمریکا، رو به مشهد الرضا(ع) می ایستاد و دست بر سینه به آقا و مولایش امام هشتم(ع) سلام می داد. آنان که او را می شناختند، آگاهند که تنها آرزویش خاک سپاری پیکرش در حرم رضوی بود که پس از 40 سال دوری از مشهد، در سال 1401 پس از درگذشتش این آرزو محقق شد. بی شک ذکر این نمونه، صرفا روایت مصداقی از امتداد زیارت در حال و احوال یک زائر بود که اگرچه هزاران کیلومتر از حرم امام دور است اما عمل زیارت در این «زائر» امتداد دارد.
2-امتداد زیارت با تدابیر نهاد زیارت
اما بخش دوم مسیر چگونگی «امتداد زیارت» را می توان در روش ها و تدابیر نهاد زیارت جست وجو کرد. البته ذکر این نکته مهم است که مقصود از «نهاد زیارت» صرفا سازمان مدیریتی یک عتبه و یک حرم مقدس نیست، بلکه مراد، تمامی ظرفیت فرهنگی و اجرایی «فرهنگ زیارت» است که از شهرداری یک شهر زیارتی تا نهادهای مردمی و غیر مردمی که خود را متولی ترویج فرهنگ زیارت می دانند، قلمداد می شود.
در این ایده بیشتر اقدامات شکلی و نیز مختصات کالبدی مقصد زیارت، شامل زیارتگاه، شهر زیارتی، خدمات مرتبط با سفر زیارتی همچون اقامت و حمل و نقل تا حتی سوغات شهر زیارتی که برای ارائه به «زائر» تدارک دیده شده، مورد نظر است. در این فضا، هر قدر مقصد زیارتی تلاش کند سفر و مسیر نیازهای مرتبط با آن را برای زائر هموار  و آماده تر کند، طبیعی است زائر، بهره افزون و نصیب باکیفیت تری از این مقصد توشه خود می سازد. بی شک این توشه که همراه با انبوهی از خاطرات دلنشین است، سبب ساز خوشایندی زیارت و امتداد آن خواهد شد.
در این رویکرد، گاهی ممکن است اقدامات شکلی نهاد زیارت، بهانه امتداد زیارت شود؛ برای نمونه، محرومیت زدایی با گستراندن چتر کرامت امام، نام گذاری یک رویداد ورزشی به نام امام و تدابیر محتوایی درباره ایشان در پیرامون این رویداد و مواردی از این دست که چون نفع مستقیم با مخاطبان این اقدامات شکلی پدید می آورد، به نوعی زیارت و فرهنگ آن امتداد یافته است.