در سایه انفعال دیپلماسی آبی، سد دوستی وارد مرحله «حجم مرده» آب شد
مرگ دوستی و آب بازی «پاشدان»
مسعود حمیدی
در شرایطی که سد دوستی به مرحله حجم مرده و بی آبی مطلق رسیده است تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد سد پاشدان افغانستان در بالادست سد دوستی وضعیت مطلوب و پرآبی دارد و اجازه نمی‌دهد یک قطره آب وارد سد دوستی شود و این اقدام ضد بشری و برخلاف حسن هم‌جواری در غیاب دیپلماسی فعال استان و کشور؛ پا روی گلوی امنیت آب زائران و مجاوران مشهد الرضا (ع) گذاشته است.
شاید این گزاره‌های غیررسمی بازگوکننده همه واقعیت نباشند؛ اما این‌همه انفعال در دیپلماسی آبی بسیار تعجب‌آور و غیرقابل‌باور است. سد دوستی که با ظرفیت 1.4 میلیارد مترمکعب در دهه هشتاد به بهره‌برداری رسید و تا همین سه سال پیش 70 درصد مصارف 220 میلیون مترمکعبی کلان‌شهر مشهد با جمعیت 4 میلیون نفری و جمعیت سیال حدود 6 میلیون نفری را تأمین می‌کرد امروز به مرحله «حجم مرده» رسیده است و عملاً این سد خشک‌شده است تصور اینکه یک سد 1.4 میلیارد مترمکعبی خشک شود علاوه بر اینکه بسیار نگران‌کننده است جای سؤالات زیادی را در ذهن هر محقق، کارشناس و مطالبه گر حوزه آب ایجاد می‌کند.
دلیل اصلی این وضعیت بدون شک خشک‌سالی و کاهش شدید بارندگی‌هاست اما دلیل دیگری هم پشت این خشک‌سالی وجود دارد؛ حکومت وقت افغانستان وسپس طالبان طی یک دهه گذشته شمشیر را از رو بسته است و برای قطره‌قطره آب هریرود سد ساخته است. هریرود تأمین‌کننده آب سد دوستی است که از کوه‌های مرکزی افغانستان سرچشمه می‌گیرد و با گذر از هرات به مرز مشترک ایران ، افغانستان و ترکمنستان می‌رسد که سد دوستی بر این مرز احداث‌شده است. بعد از احداث سد دوستی گویی کشور افغانستان باحالت ماراتن رقابت برای سدسازی با ایران وارد عرصه شده است و چندین پروژه سدسازی را روی رودخانه هریرود که آب شرب 4 میلیون ایرانی به آن وابسته است، را کلید زد، وقتی سد سلما به بهره‌برداری رسید، تصور این بود که افغانستانی‌ها دست برمی‌دارند اما با مشارکت ترکیه، آذربایجان و با هدایت آمریکایی‌ها، سد «پاشدان»، بند «تیر پل» و «کفگان» را هم در دستور کار قرار داد تا عملاً اجازه ندهد حتی یک قطره آب وارد سد دوستی شود و در عمل موفق به انجام این کارشده‌اند و امروز که در حال قلم‌فرسایی این نوشتار هستیم مدیرعامل آبفای مشهد رسماً اعلام کرده است که سد دوستی به دلیل پایین بودن و رسیدن سطح آب به کف این سد وارد مرحله «حجم مرده» شده است. یعنی سد دوستی عملاً مرده است و این بسیار تلخ است.
پای پاشدان روی گلوی 4 میلیون جمعیت
شاید عنوان شود که خشک‌سالی در کشور افغانستان عامل شده است که آبی وارد سد دوستی از طریق هریرود نشود اما حقیقت ماجرا وقتی به تصاویر ماهواره‌ای از سد پاشدان نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم حجم آب پشت این سد در این مدت افزایش پیدا کرده است و عملاً این سد بعد از سد سلما اجازه نمی‌دهد هیچ آبی از بالادست و از رودخانه هریرود گذر کرده و وارد سد دوستی شود. علاوه بر این وقتی رسانه‌های محلی و ملی هرات و افغانستان را در این چند ماه اخیر نگاه کنیم متوجه می‌شویم که آب‌گیری این سد به‌صورت جدی در حال انجام است و این تمام ماجرا نیست و دولت طالبان در نظر دارد با همکاری ترکیه دو بند تریپل و کفگان را هم‌روی رودخانه هریرود احداث کند. درواقع با این حجم سدسازی اگر رودخانه نیل هم باشد کم می‌آورد و این رویه کشور افغانستان نه‌تنها برخلاف راهبرد حسن هم‌جواری است بلکه با این سدسازی‌ها، کشور افغانستان با علم به این بحران؛ تأمین آب 4 میلیون ایرانی را با مشکل و خطر مواجه کرده است و حتی این اقدام از طریق نهادهای بین‌المللی قابل‌پیگیری است اما پیگیری از کشوری که هنوز دولت مستقر و جامع ندارد جای کار زیادی دارد.
در طول سال‌های گذشته همواره به انفعال دستگاه دیپلماسی کشور در خصوص پیگیری حقابه و تعامل جدی با طرف افغانستانی برای آزادسازی بخشی از آب هریرود برای تأمین آب مخزن سد دوستی انتقادات جدی داشته‌ایم و در دولت چهاردهم وزیر امور خارجه با سفر به افغانستان مدعی شد دولت این کشور برای تأمین آب هریرود وعده تعامل داده است اما در عمل این کار رخ نداده است
خبری از دیپلماسی فعال استانی نیست
وزیر امور خارجه اخیراً فراتر هم رفته است و تئوری «دیپلماسی استانی» را ارائه کرده و مخصوصا استان خراسان رضوی را مورداشاره قرار داده که بتوانیم در قالب همین سیاست در خصوص مشکلات تأمین و حقابه سد دوستی از رودخانه هریرود را پیگیری کنیم اما این سیاست و راهبرد در عمل کارکردی تاکنون نداشته است و باید به‌صراحت اذعان کرد که تاکنون هیچ دیپلماسی چه استانی و چه در حد وزارت نیرو و یا وزارت خارجه در خصوص تضمین تأمین حقابه سد دوستی از سوی دولت افغانستان به نتیجه نرسیده است. در عمل آنچه در حال رخ دادن است بی‌عملی دولت در استان و وزارتخانه‌های نیرو و خارجه برای حل مشکل حقابه سد دوستی و یا توافق با طرف افغانستانی است.