وقف توت برای زائران امام رضا(ع)
علیرضا کاردار
«مشهد است و توتش»؛ جمله‌ای که مسافران شهرهای دیگر و زائران مشهدالرضا(ع) آن را تکرار کرده‌اند. درخت توت در مشهد به معنای واقعی و عینی باقیات الصالحات است. چیزی است که ثمره‌اش تا سال‌ها دل و دهان مردم را شیرین می‌کند. در گذشته نه چندان دور، همه جای شهر، از مرکز آن گرفته تا حاشیه و مخصوصا جاده‌ها و وسط بلوار وکیل آباد تا طرقبه، جایی که امروز مسیر قطار شهری است، یکسره درخت توت بوده است. در اردیبهشت و خرداد تفریح مشهدی‌ها و مسافران این بود که در این مسیر زیر درختان چادر گرفته، درخت را تکانده و از خوردن این میوه لذیذ لذت ببرند. شاید جالب باشد که بدانیم کاشت درخت توت در مشهد ریشه مذهبی داشته و بیشتر این درخت‌ها برای استفاده عموم و مخصوصا زائران رضوی کاشته شده‌اند. درخت‌هایی که هنوز هم در کوچه‌ها و خیابان‌ها پابرجا هستند ولی متاسفانه به دلیل خشکسالی، اجرای طرح فاضلاب شهری، آلودگی هوا، ساخت و ساز و البته بی‌توجهی و بی‌حوصلگی صاحب‌خانه‌ها برای نظافت زیر درختان مقابل خانه‌شان، کم‌کم از شهر ما ریشه‌کن می‌شوند.
دعای پس از خوردن توت
توت که این روزها به محصولی لاکچری تبدیل شده و روی طبق‌های زیبا با قیمت آنچنانی فروخته می‌شود، زمانی میوه‌ای رایگان بود که در بهار و اوایل تابستان، هرجای شهر مشهد اراده می‌کردی، می‌توانستی آن را بیابی و نوش جان کنی. جالب است بدانیم که به عقیده مشهدی‌های قدیم، درخت توت وقف عام بوده است. یعنی محصول آن متعلق به همه مردم است و کسی حق ندارد آن را مال خودش بداند یا اجازه ندهد مردم از آن استفاده کنند. توت میوه‌ای بوده که تازه آن در بهار و تابستان و خشک آن در پاییز و زمستان، می‌توانسته مردم را سیر کند و زائران مستحق به راحتی می‌توانسته‌اند از این میوه استفاده کنند. نکته جالبی که هنوز بین مشهدی‌های قدیم دیده می‌شود این است که بعد از خوردن توت، دعایی می‌کنند و صلواتی می‌فرستند، برگرفته از همان سنت حسنه قدیمی که توت را نذری دانسته و برای بانی آن طلب آمرزش کرده و ثوابی به او هدیه می‌کنند.
احترام به درخت توت
یکی از نذرها و وقف‌های متداول در گذشته مشهد، کاشت درخت توت بوده است. درخت توت آن‌قدر ارج و احترام داشته که در قدیم هرگز آن را قطع نکرده و حتی صدمه زدن به آن را هم جایز نمی‌دانسته‌اند. ولی اگر به ناچار مجبور به قطع آن می‌شده‌اند، آن را از ریشه درآورده و در جای دیگر می‌کاشته‌اند. همچنین گفته می‌شود که چوب خشک درخت توت را هم فقط برای روشن کردن دیگ نذری استفاده می‌کرده‌اند. نکته مهم این که برای صنعت ابریشم‌بافی نیاز به پرورش کرم ابریشم با برگ درخت توت است. برای همین نوعی توت را به نام نرک که میوه ندارد، می کارند تا از برگ آن استفاده کنند و به برگ‌های درختان ثمرده کاری نداشته باشند.
نذری برای زائران
اگر به مسیرهای ورودی شهر مشهد نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که بیشتر درخت‌های توت در این مسیرها کاشته شده اند تا هدیه‌ای باشند برای زائران که هم در زیر سایه آن بیاسایند و هم از میوه آن استفاده کنند. به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز خراسان رضوی، سید مهدی سیدی، کارشناس تاریخ مشهد می‌گوید: «توت بخشی از تاریخ و هویت مشهد مقدس است، زیرا کاشت آن در این اقلیم نه اتفاقی که بر پایه باورهای دینی و مذهبی شکل گرفته است. درختان توت در مشهد، نذر زائران شده است. آیین کهن توت خوران در مشهد از میانه اردیبهشت آغاز می‌شود. نمونه ای از این توت کاری را می توان این روزها در خیابان های توس، بولوار وکیل آباد، امامیه، شاندیز، طرقبه و جاده‌های ورودی به مشهد مقدس دید، جایی که در گذشته مسیر کاروان های زائر به مشهد بوده است. در واقع در مشهد، توت را قوت و توشه زائر به ویژه زائران فقیر و در راه مانده می دانسته اند. برای همین در همه جا از مسیر کوره راه ها تا نهر و جوی ها را توت می کاشته اند تا خوراک زائر و مسکین باشد.»
دعای پس از خوردن توت
توت که این روزها به محصولی لاکچری تبدیل شده و روی طبق‌های زیبا با قیمت آنچنانی فروخته می‌شود، زمانی میوه‌ای رایگان بود که در بهار و اوایل تابستان، هرجای شهر مشهد اراده می‌کردی، می‌توانستی آن را بیابی و نوش جان کنی. جالب است بدانیم که به عقیده مشهدی‌های قدیم، درخت توت وقف عام بوده است. یعنی محصول آن متعلق به همه مردم است و کسی حق ندارد آن را مال خودش بداند یا اجازه ندهد مردم از آن استفاده کنند. توت میوه‌ای بوده که تازه آن در بهار و تابستان و خشک آن در پاییز و زمستان، می‌توانسته مردم را سیر کند و زائران مستحق به راحتی می‌توانسته‌اند از این میوه استفاده کنند. نکته جالبی که هنوز بین مشهدی‌های قدیم دیده می‌شود این است که بعد از خوردن توت، دعایی می‌کنند و صلواتی می‌فرستند، برگرفته از همان سنت حسنه قدیمی که توت را نذری دانسته و برای بانی آن طلب آمرزش کرده و ثوابی به او هدیه می‌کنند.
احترام به درخت توت
یکی از نذرها و وقف‌های متداول در گذشته مشهد، کاشت درخت توت بوده است. درخت توت آن‌قدر ارج و احترام داشته که در قدیم هرگز آن را قطع نکرده و حتی صدمه زدن به آن را هم جایز نمی‌دانسته‌اند. ولی اگر به ناچار مجبور به قطع آن می‌شده‌اند، آن را از ریشه درآورده و در جای دیگر می‌کاشته‌اند. همچنین گفته می‌شود که چوب خشک درخت توت را هم فقط برای روشن کردن دیگ نذری استفاده می‌کرده‌اند. نکته مهم این که برای صنعت ابریشم‌بافی نیاز به پرورش کرم ابریشم با برگ درخت توت است. برای همین نوعی توت را به نام نرک که میوه ندارد، می کارند تا از برگ آن استفاده کنند و به برگ‌های درختان ثمرده کاری نداشته باشند.
نذری برای زائران
اگر به مسیرهای ورودی شهر مشهد نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که بیشتر درخت‌های توت در این مسیرها کاشته شده اند تا هدیه‌ای باشند برای زائران که هم در زیر سایه آن بیاسایند و هم از میوه آن استفاده کنند. به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز خراسان رضوی، سید مهدی سیدی، کارشناس تاریخ مشهد می‌گوید: «توت بخشی از تاریخ و هویت مشهد مقدس است، زیرا کاشت آن در این اقلیم نه اتفاقی که بر پایه باورهای دینی و مذهبی شکل گرفته است. درختان توت در مشهد، نذر زائران شده است. آیین کهن توت خوران در مشهد از میانه اردیبهشت آغاز می‌شود. نمونه ای از این توت کاری را می توان این روزها در خیابان های توس، بولوار وکیل آباد، امامیه، شاندیز، طرقبه و جاده‌های ورودی به مشهد مقدس دید، جایی که در گذشته مسیر کاروان های زائر به مشهد بوده است. در واقع در مشهد، توت را قوت و توشه زائر به ویژه زائران فقیر و در راه مانده می دانسته اند. برای همین در همه جا از مسیر کوره راه ها تا نهر و جوی ها را توت می کاشته اند تا خوراک زائر و مسکین باشد.»