سراب نئوم
فاطمه ملک زاده
محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، در سال ۲۰۱۷ پروژه نئوم را به‌عنوان بخشی از چشم‌انداز ۲۰۳۰ معرفی کرد. این پروژه عظیم، با هدف کاهش وابستگی به نفت و تبدیل عربستان به قطب فناوری و گردشگری، شامل ساخت شهری آینده‌نگر به نام «لاین» و توسعه مناطقی چون جزیره سینداله بود. نئوم قرار بود نمادی از عربستان مدرن و پیشرفته باشد، اما واقعیت‌های اجرایی و مدیریتی، این رویا را به چالشی بزرگ تبدیل کرده است.
سینداله؛ افتتاحی پرهزینه با تأخیری سه‌ساله
جزیره سینداله، به‌عنوان یکی از بخش‌های کلیدی نئوم، قرار بود در سال ۲۰۲۱ افتتاح شود. اما با تأخیری سه‌ساله، در اکتبر ۲۰۲۴ و با هزینه‌ای بالغ بر ۴ میلیارد دلار (سه برابر بودجه اولیه) افتتاح شد. مراسم افتتاحیه با حضور ۶۵ قایق تفریحی لوکس و هنرمندانی چون آلیشا کیز و کریس تاکر برگزار شد و هزینه‌ای حداقل ۴۵ میلیون دلاری داشت. با این حال، عدم حضور ولیعهد در این مراسم، نشانه‌ای از نارضایتی او از پیشرفت پروژه تلقی شد. پس از افتتاحیه، ناظمی النصر، مدیرعامل پروژه نئوم، به‌طور ناگهانی از سمت خود کنار رفت که نشان‌دهنده بحران مدیریتی در بالاترین سطوح است.
«لاین»؛ از رؤیای ۱۷۰ کیلومتری تا واقعیت ۲.۵ کیلومتری
شهر «لاین» که قرار بود شهری هوشمند، بدون خودرو و بدون آلایندگی کربنی به طول ۱۷۰ کیلومتر باشد، با مشکلات متعددی مواجه شده است. در حال حاضر، تنها ۲.۵ کیلومتر از آن در حال ساخت است و جمعیتی که پیشتر قرار بود تا سال ۲۰۳۰ به ۱.۵ میلیون نفر برسد، اکنون حداکثر ۳۰۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود. این کاهش مقیاس، ناشی از کمبود منابع مالی، نوسانات قیمت نفت و عدم جذب سرمایه‌گذاران خارجی است.
بحران نیروی کار؛ فاجعه‌ای انسانی
همزمان با مشکلات مالی و مدیریتی، شرایط انسانی پروژه نیز در معرض انتقاد شدید قرار دارد. گزارش‌ها حاکی از آن است که بیش از ۱۰۰ هزار کارگر در شرایط بسیار دشوار در منطقه ساخت‌وساز فعالیت دارند. گزارش‌هایی از تصادفات، خودکشی‌ها، آزارهای جنسی و فیزیکی در محل ساخت‌وساز منتشر شده‌اند. طبق گزارش‌های منتشرشده، بیش از ۲۱ هزار کارگر مهاجر از کشورهای هند، بنگلادش و نپال از سال ۲۰۱۷ تاکنون در پروژه‌های مرتبط با نئوم جان خود را از دست داده‌اند. بسیاری از این مرگ‌ها به‌درستی ثبت یا بررسی نشده‌اند و خانواده‌های قربانیان اغلب بدون حمایت مالی باقی مانده‌اند.
نقض حقوق بشر و جابه جایی اجباری
پروژه نئوم با نقض‌های جدی حقوق بشر همراه بوده است. تخلیه اجباری قبایل منطقه حائل، از جمله قبیله الحویطات، بدون جبران خسارت مناسب و با استفاده از زور، نمونه‌ای از این نقض‌هاست. بسیاری از فناوری‌های اعلام‌شده در پروژه نئوم، مانند آینه‌کاری شهری، قطار فراصوت و کنترل کامل آب‌وهوا، هنوز در مرحله آزمایش یا غیرعملی هستند. ساخت شهر در زیست‌بوم حساس و ناپایدار، نگرانی‌هایی درباره تأثیرات اقلیمی، ساخت‌وساز عظیم و مصرف انرژی بالا برای نگهداری مناطق مصنوعی مانند دریاچه‌ها یا مناطق سردسیر ایجاد کرده است.
شرکت‌های مشاوره‌ای و پیمانکاران بین‌المللی، از جمله مک‌کینزی، Bechtel و AECOM، از پروژه نئوم سودهای کلانی کسب کرده‌اند. این شرکت‌ها، با ارائه گزارش‌های خوش‌بینانه و تبلیغات گسترده، تصویر غیرواقعی از پیشرفت پروژه ارائه داده‌اند.
بحران در دربار، رقابت بی‌ثمر و سراب فناوری
پروژه نئوم، اگرچه با ایده‌های خلاقانه و جاه‌طلبانه آغاز شد، اما اکنون با مشکلات مالی، مدیریتی و حقوق بشری جدی مواجه است. برآوردها نشان می‌دهد که تکمیل پروژه تا سال ۲۰۸۰ ممکن است تا ۸.۸ تریلیون دلار هزینه داشته باشد، رقمی که بیش از ۲۵ برابر بودجه سالانه عربستان سعودی است. علاوه بر این، شرایط دشوار محیطی و مشکلات اجرایی، تحقق اهداف پروژه تا سال ۲۰۳۰ را با تردید مواجه کرده است. برای دستیابی به اهداف اولیه، نیاز به بازنگری اساسی در برنامه‌ریزی، مدیریت و اجرای پروژه وجود دارد. تغییر ناگهانی و آشکار رویکرد عربستان نسبت به پروژه نئوم، بیش از یک مسئله فنی یا اقتصادی، نمایانگر عمق اختلافات ساختاری و ناکارآمدی‌های آشکار در سطح تصمیم‌گیری‌های عالی‌رتبه این کشور است. بلومبرگ در گزارشی به‌صراحت اشاره کرده که برخی مشاوران نزدیک به محمد بن‌سلمان، در جلسات غیررسمی توقف یا کاهش گسترده پروژه را یک «ضرورت فوری» دانسته‌اند؛ امری که نشان‌دهنده سقوط آرزوهای بلندپروازانه ولیعهد است. خود محمد بن‌سلمان نیز با لغو جلسات کلیدی و غیبت‌های مکرر در روند تصمیم‌گیری‌های اجرایی، عملاً نشان داده که توان یا اراده لازم برای پیشبرد این پروژه را ندارد؛ وضعیتی که در پروژه‌ای با این اهمیت، نشانه‌ای از ضعف مدیریتی غیرقابل انکار است.در بدنه مدیریتی نئوم، اوضاع به‌مراتب وخیم‌تر است؛ جایی که رقابت‌های داخلی و تلاش‌های مذبوحانه مدیران برای جلب توجه ولیعهد، به جعل گزارش‌های غیرواقعی و ارائه آمارهای خوش‌بینانه و دروغین منجر شده است. این بازی‌های سیاسی و مدیریتی سطح پایین، باعث شده تخمین‌های مالی و جدول زمانی پروژه کاملاً از واقعیت فاصله بگیرند و کل ساختار اجرایی پروژه را در باتلاقی از اشتباهات و ناکامی‌ها فرو ببرند.از سوی دیگر، فناوری‌های ادعاشده نئوم، مثل قطارهای فراصوت یا کنترل مصنوعی اقلیم، نه تنها به هیچ وجه عملی نشده‌اند، بلکه همچنان در سطح پژوهش‌های آزمایشگاهی باقی مانده‌اند و حتی نمونه موفق جهانی ندارند. این فاصله شگفت‌انگیز بین وعده‌های نمایشی و واقعیت‌های مهندسی، نه فقط پروژه نئوم، بلکه اعتبار جهانی عربستان را زیر سؤال برده است. سرمایه‌گذاران خارجی، به ویژه پس از جنایت ترور جمال خاشقچی، با دیده شک و تردید به تعهدات ریاض نگاه می‌کنند و شکست نئوم می‌تواند نمادی آشکار از ناتوانی و تظاهر بدون پشتوانه این رژیم در ذهن جهانیان ثبت شود.این مشکلات داخلی، جدا از تحولات سیاسی منطقه و سفر اخیر دونالد ترامپ به کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس نیست. ترامپ موفق شد قراردادهای پرهزینه‌ای با امارات، قطر و به‌خصوص عربستان سعودی امضا کند؛ سرمایه‌گذاری‌هایی که عمدتاً در صنایع تسلیحاتی و فناوری‌های آمریکایی صرف خواهد شد. این موضوع پرسش جدی ایجاد می‌کند که آیا عربستان به جای ادامه پروژه رویایی نئوم، منابع خود را به پروژه‌هایی منتقل کرده که بیشتر به نفع آمریکا و متحدان غربی‌اش باشد؟