شعر خیام؛ پناهگاه سربازان در جنگ جهانی دوم!
زیبا قدسی فر
«زمانی که سایه جنگ‌های جهانی اول و دوم بر اروپا سنگینی می‌کرد و سربازان دچار تنش‌های روحی می‌شدند، این رباعیات خیام نیشابوری بود که مایه تسکین خاطر آنان می‌شد»؛ این را مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو در ایران گفته است . تصور کنید در میانه جنگ جهانی دوم، در جیب بسیاری از سربازان، میان نقشه‌های نبرد و باران گلوله هایی که از آسمان می بارید، برگه‌ای کوچک با ترجمه‌ای از رباعیات خیام پیدا می‌شود؛کلماتی که نه از جنس فرمان‌های جنگ، بلکه از جنس تأمل و فلسفه زندگی هستند. قرن‌ها پیش شاعر نیشابوری به چه حقیقتی پی برده و آن را به تصویر کشیده بود که در آن سوی دنیا بعد از صدها سال سربازانی که حتی زبان او را نمی دانستند به کلام او پی می بردند . این صحنه، حقیقتی شگفت‌انگیز از جاودانگی اندیشه‌های خیام است که ما هنوز او و شعرش را آن گونه که باید نشناخته ایم . به مناسبت28 اردیبهشت، روز بزرگداشت خیام، گفت و گویی با دکتر جواد محقق نیشابوری استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه و پژوهشگر ادبی داشته ایم که شرح آن را در ادامه می خوانید.
لطفا مختصری درباره جلوه های شعر خیام در زندگی مردم هم‌روزگار ما برایمان بگویید.
منزلت خیام در روزگار زندگی اش بیش از آن که در شعر باشد، در جایگاه علمی او بود. او در روزگار خود، برخلاف بسیاری از شاعران هم‌دوره‌اش، بیشتر به عنوان دانشمند حوزه ریاضیات و نجوم شناخته می‌شد. تا حدود یک قرن پس از او بود که اول بار دو رباعی او در مرصادالعباد نجم رازی به مناسبتی نقل شد. بسیاری از مردم نام خیام را بیشتر در زمینه علمی می‌شناختند تا به عنوان شاعر. از قرن هفتم به بعد، حدود ۵۰ رباعی از او با نام و نشان در متون رسمی معرفی شد. او در اشعار خود، بیان هایی مبنی بر نگاه فلسفی‌اش به جهان بی‌سامان را مطرح می‌کند و با پرسش های فلسفی باورها را به چالش می‌کشد. او در اصل با بیان دردهای واقعی و رنج ناشناختگی هستی و دعوت به دم غنیمتی بودن جهان را کمی برای خواننده رباعیاتش تحمل پذیر می کند. همین موضوع باعث شده که شعر او در طول قرن ها مورد توجه مردم جهان قرار بگیرد، چراکه خیام همواره در رباعیاتش به دغدغه‌های انسانی پرداخته و بیان کرده است که حقیقت جهان چیزی نیست که انسان بتواند به آن دست یابد.
او این نکته را به انسان‌های زمان خود و نسل‌های پس از خود یادآوری می‌کند که دم را غنیمت شمارند. این اصل، یکی از مهم‌ترین درس‌هایی است که او در قالب رباعی های کوتاه، اما تأثیرگذار، به مردم هم‌روزگار ما نیز ارائه داده است.
اگر از این زاویه به شعر خیام نگاه کنیم، می‌توان گفت که او به حیرت‌های فلسفی و پرسش‌های بنیادینی پرداخته است که هر انسان در این جهان با آنها روبه‌رو می‌شود و هیچگاه هم نمی‌تواند به پاسخ قاطع برسد. همین موضوع سبب شده است که خیام و شعرش در ذهن مردم جهان باقی بماند، زیرا پرسش‌هایش در ذهن همه انسان‌های جهان در طول تاریخ وجود دارد.آیا می‌توانید نمونه‌هایی از استقبال جهانی از رباعیات خیام را نام ببرید؟
ابتدا باید بگویم مشهورترین فردی که در معرفی خیام به مخاطبان جهانی نقش بزرگی داشت، ادوارد فیتزجرالد بود. او حدود ۱۵۰ سال پیش یک برداشت آزاد از رباعیات خیام ارائه کرد و با ورود به دریای متلاطم و بیکران اندیشه‌های خیام، باعث شد که اشعار او به تعداد زیادی از مردم جهان معرفی شود.
اما یکی از نمونه‌های شگفت‌انگیز استقبال جهانی از خیام در جریان جنگ جهانی دوم رخ داد. طبق روایت‌ها، در گرماگرم جنگ جهانی دوم، در جیب بسیاری از سربازان میدان جنگ، رباعیات خیام یافت می شد. این سربازان با خواندن اشعار خیام، مصیبت‌هایی را که ذهن و روحشان را بمباران می کرد، با فلسفه و آرامش این رباعیات تسکین می‌دادند و آتش دلهره‌های جنگ را در دل خود فرومی‌نشاندند.
به نظر شما امروز جای چه تحقیقاتی درباره شعر خیام خالی است؟
یکی از مهم‌ترین تهدیدها برای شاعرانگی خیام و شعر او ، افزوده شدن صدها رباعی جعلی به مجموعه رباعیات او در طول زمان است. امروز، محققان باید با مراجعه به منابع تاریخی، این موضوع را روشن کنند.
اگرچه استادان بزرگی مانند محمدعلی فروغی و قاسم غنی اقدامات مؤثری برای تفکیک رباعیات خیام انجام داده‌اند، اما این کار هنوز نیازمند پژوهش‌های بیشتر است. همچنین، نقدهای ادبی، روانشناسی و تحلیل‌های جدیدتر می‌توانند به شناسایی دقیق‌تر رباعیات اصیل کمک کنند. از سوی دیگر، تحلیل بلاغی و موسیقایی رباعیات خیام و بررسی ابعاد زیباشناختی آثار او می‌تواند درک مخاطبان از این اشعار را عمیق‌تر کند.
و به عنوان سوال پایانی خیام را از نظر جهان‌بینی با کدام شاعر فارسی‌زبان می‌توان مقایسه کرد؟
اگر بر اساس قالب رباعی و شدت نگاه فلسفی بخواهیم خیام را مقایسه کنیم، تقریباً هیچ شاعری در این زمینه هم‌تراز او نیست. اما در کلیت مفاهیم فلسفی، تاثیر کلام او را در آثار شاعرانی چون عطار نیشابوری، خاقانی شروانی ، حافظ و برخی شاعران دیگر مشاهده می کنیم.باید به این نکته نیز اشاره کنم که در شعر خیام، پارادوکسی عجیب میان غم و شادی وجود دارد که نیازمند بررسی‌های روانشناختی و میان رشته ای است. این همان ویژگی‌ای است که او را از دیگر شاعران فارسی‌زبان منحصر‌به‌فردتر و متفاوت تر کرده است.