ساز و کار ناسازگار الگوی کشت!
مسعود حمیدی
سند الگوی کشت محصولات کشاورزی در سال زراعی ۱۴۰۱- ۱۴۰۲ در مهر 1401 توسط دولت سیزدهم ابلاغ شد تا ۲ هدف عمده افزایش بهره‌وری و کاهش استفاده از آب را تحقق ببخشد. الگوی کشت به معنای تعیین یک نظام کشاورزی با مزیت اقتصادی پایدار مبتنی بر سیاست‌های کلان کشور، دانش بومی کشاورزان، بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های منطقه‌ای و حفظ محیط‌زیست تعریف‌شده و یکی از موارد موردتوجه برای حفظ محیط‌زیست در این خصوص استفاده درست از منابع آبی است به‌طوری‌که با استفاده از ابزار و روش‌های نوین بتوان، آب کمتری مصرف کرد و بازدهی بیشتری از زمین داشت.
بنا بر هدف‌گذاری وزارت جهاد کشاورزی در سند الگوی کشت کاهش ۶ درصدی مصرف آب معادل سه میلیارد مترمکعب، افزایش ۱۸ درصدی بهره‌وری آب، افزایش ۱۱ درصدی تولید، صرفه‌جویی ۲.۲ میلیارد دلاری ارزی، افزایش ۴.۵ میلیون تنی تولیدات دیم زارها و افزایش ۱۵۸ درصدی تولید دانه‌های روغنی هدف‌گذاری شده است. برای ترغیب کشاورزان به پیروی از این الگو نیز سیاست‌های تشویقی قابل‌توجهی ازجمله بخشودگی ۵۰ درصدی آب‌بها به ازای افزایش بهره‌وری لحاظ شده است که البته تحقق درست و اصولی این سیاست به نصب و افزایش کنتورهای هوشمند بر چاه‌های کشاورزی بستگی دارد. حدود یک‌میلیون هکتار از اراضی زراعی و آبی خراسان رضوی کشت می‌شود که از این رقم ۷۲ درصد کشت آبی و ۲۸ درصد کشت دیم است. همچنین سطح زیرکشت محصولات زراعی، آبی و دیم ۶۳۰ هزار هکتار و سطح کشت محصولات باقی آبی و دیم ۶۷۰ هزار هکتار است.
دی‌ماه 1401 سند الگوی کشت محصولات خراسان رضوی رونمایی شد و رئیس وقت سازمان جهاد کشاورزی اعلام کرد: این سند توسط دولت سیزدهم در استان خراسان رضوی رونمایی می‌شود تا بهره‌وری با توجه به ویژگی‌های سرزمینی و اقلیمی در کشاورزی موردتوجه بیشتر قرار گیرد. قنبری در مراسم رونمایی تأکید کرد که در سند الگوی کشت به این سوالات پاسخ خواهیم داد که چه چیزی (یعنی چه محصولی) چه مقدار و کجا بکاریم و بر اساس الگوی پیشنهادی، سطح زیرکشت محصولات آبی خراسان رضوی کاهش پیدا می‌کند و با توجه به خشکسالی به رشد عمودی اهمیت داده‌شده است به‌طور مثال کاشت خربزه و هندوانه و طالبی در استان کاهش پیدا می‌کند و به تولید محصولات پنبه، یونجه، ذرت علوفه‌ای و تولید علوفه دامی با توجه به مزیت نسبی استان در دامداری توجه می‌شود و باید به محصولاتی که مزیت نسبی استان است توجه شود تا اقتصاد استان و کشور متحول شود چنان‌که بسیاری از کشاورزان استان اکنون کشت گندم با حجم زیاد را به کشت زعفران و پسته تغییر داده‌اند یا کشت سبزیجات و صیفی‌کاری که جزو محصولات آب بر است به کشت گلخانه‌ای باید تغییر پیدا کند. وی همچنین اظهار کرد: سند تحول شهرستان‌های خراسان رضوی مبتنی بر مزیت‌های هر شهرستان در حال پیگیری است و الگوی کشت استان نیز بر این اساس تهیه‌شده است.
استاندار خراسان رضوی نیز در مهرماه سال گذشته در جلسه هیئت دولت برای اخذ رأی اعضا یکی از برنامه‌های خود را اجرای الگوی کشت در استان عنوان کرد و در این مدت به‌صورت مداوم بر اجرای الگوی کشت در این استان تأکید داشته است. در بهمن‌ماه سال گذشته در نشست شورای گفت وگوی دولت و بخش خصوصی استان به جهاد کشاورزی استان مهلت یک‌ماهه داد تا سند الگوی کشت تهیه و ارائه کند.مظفری در نشست خبری اخیر خود با اصحاب رسانه که انتهای فروردین‌ماه برگزار شد درخصوص سند الگوی کشت با بیان این که مهلت جهاد کشاورزی به اتمام رسیده است بیان کرده که آنچه از سوی این سازمان ارائه شده است پشتوانه قوی ندارد و باید مجدد مورد ارزیابی قرار بگیرد.
توضیحات رئیس سازمان
بااین‌حال رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان در گفت وگو با «خراسان رضوی» گفت: آنچه در اتاق گفت وگو مطرح شد مربوط به الگوی کشت گیاهان دارویی بوده و نه کل کشت کشاورزی استان. ما در همان مهلت در نظر گرفته‌شده برنامه را ارائه کردیم.
جعفری درباره سند الگوی کشت استان می‌گوید: سند الگوی کشت به‌صورت استانی تهیه نمی‌شود و بناست در مرکز تحقیقات وزارت جهاد تهیه و به استان‌ها ابلاغ شود و نمی‌توان به‌صورت استانی فارغ از راهبرد کلان کشاورزی کشور سند الگوی کشت خراسان رضوی را به‌صورت جداگانه تهیه کرد.رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان درباره سند رونمایی شده در دی‌ماه 1401 نیز می‌گوید: سند رونمایی شده دارای اشکالاتی بوده و بنده به آن نقدهایی داشته‌ام. این سند بر اساس سطح زیرکشت طراحی و تهیه شده است و به میزان تولید ارتباطی ندارد. نه این که بگوییم این سند وجود ندارد اما طبیعتاً کشاورزان به آن چندان پایبند نیستند. به‌طور مثال ما در سند گفته‌ایم اگر کشاورزی الگوی کشت را رعایت نکند و سطح کشت را بیش از الگو انجام دهد از حمایت‌های دولتی محروم می‌شود. یعنی اگر چغندرکار بیش از سطح تعیین‌شده کشت کند کود شیمیایی و امثال آن به او تعلق نگیرد اما کشاورزی نیاز خود را از بازار آزاد تأمین می‌کند و کشت خود را انجام می‌دهد و ما هرچه فشار بیاوریم بازهم کشاورز کار خود را می‌کند. بااین‌حال این سند الان وجود دارد و در حال اجراست.
دفاع تمام‌قد معاون
اما معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان از اجرای الگوی کشت در استان به‌صورت تمام‌قد دفاع می‌کند. محمد میری در گفت وگو با «خراسان رضوی» می‌گوید: از دی‌ماه 1401 سند الگوی کشت با برش‌های محصول، سطح زیر کشت و شهرستانی تهیه و ابلاغ‌شده است و تقریباً در اکثر موارد کاملاً رعایت شده است. به‌طور مثال ما در الگوی کشت گندم علاوه بر این که سطح زیرکشت را به 130 هزار هکتار تعیین‌شده رساندیم میزان برداشت و بهره‌وری آن را افزایش دادیم و موفق بودیم. البته باید اذعان کنیم که سند بی‌نقص نیست و باید اصلاحاتی روی آن انجام شود و با توجه به این که ما هرساله شاهد تحولات و تغییرات اقلیمی شدید در استان هستیم باید سند را به‌روزرسانی کنیم.
معاون جهاد کشاورزی استان می‌گوید: ما در اجرای الگوی کشت چغندرقند که بنا بود به سطح کشت 17 هزار هکتاری برسد موفق عمل کردیم و در حوزه کشت ذرت علوفه‌ای نیز همین‌طور بوده است و در تولید پیاز و سیب‌زمینی نیز توانسته‌ایم موفق شویم مطابق با الگوی کشت تهیه‌شده عمل کنیم. باید توجه داشت که استان‌ها مجاز هستند نسبت به سند ابلاغی 10 درصد در کاهش و یا افزایش سطح زیرکشت اقدام کنند که موفق بوده‌ایم.
میری درباره این که کشاورزان به الگوی کشت پایبند نبوده‌اند می‌گوید: درست است که ممکن است کشاورز مقابل سطح زیرکشت ابلاغی مقاومت کند اما توجه داشته باشید کشاورزی بدون نهاده‌های حمایتی مانند کود شیمیایی و حتی سوخت بسیار هزینه‌بر است. مثلاً اگر کشاورز سطح زیرکشت را رعایت نکند باید کود شیمیایی 300 هزارتومانی را بیش از یک‌میلیون تومان هزینه و یا سوخت آزاد تهیه کند و این هزینه‌ها برای کشاورز به‌صرفه نیست.
معاون جهاد کشاورزی با تأکید بر این که در کشت محصولات آب بر در استان موفق بوده‌ایم، می‌گوید: امروز ما در استان علاوه بر این که سطح زیرکشت خربزه و هندوانه را به‌طور قابل‌توجهی کاهش داده‌ایم؛ به‌جرئت می‌گوییم بیش از 90 درصد سطح زیرکشت این دو محصول در استان به‌صورت آبیاری؛ تیپ، مالچی و قطره‌ای تأمین می‌شود.
شرایط سخت مصارف آبی
میری درباره کاهش مصارف آبی بخش کشاورزی استان می‌گوید: ظرفیت و منابع آبی استان و کشور تأثیر مستقیم بر تهیه سند الگوی کشت دارد و بناست بر اساس سند میزان مصارف آبی کشاورزی استان از 3.7 میلیارد مترمکعب کنونی در یک برنامه مشخص به 2.7 میلیارد مترمکعب برسد که با توجه به خشکسالی‌ها و کاهش شدید منابع از سطحی شرایط بسیار دشوار شده است. از سویی باید توجه داشت در حال حاضر بیش از 82 درصد مصارف آب بخش کشاورزی استان از طریق چاه‌های کشاورزی تأمین می‌شود که این وابستگی در هیچ استانی به این شدت نیست.
نقدی به رویه فعلی جهاد
به رغم این گفته‌ها باید اذعان کرد هنوز بخش کشاورزی استان مازاد بر نیاز از منابع آبی استان بهره‌برداری می‌کند و آنچه برای این بخش اقتصاد استان محول شده خارج از توان و ظرفیت آمایشی و اقلیمی استان در شرایط کنونی است و بحران آب امروزه گریبان آب شرب شهروندان را گرفته است و در تأمین آب شرب با مشکل مواجه هستیم، از سویی افت شدید منابع آب زیرزمینی به وضعیت هشدار رسیده و بخش کشاورزی 82 درصد مصارف خود را از همین چاه‌های بحران‌زده برداشت می‌کند و نه‌تنها ضرورت دارد، بلکه باید الزام شود که بخش‌هایی از وظایف محوله بخش کشاورزی از روی دوش نحیف دشت‌های بحران‌زده برداشته شود و بهره‌وری و کشت های گلخانه‌ای توسعه پیدا کنند و کشت صنعتی جای کشت های سنتی و مزارع کوچک‌مقیاس را بگیرد.