رودررو با اختلال «شکاف در ذهن»
زهرا فولادی | روان شناس
اسکیزوفرنی یکی از پیچیده‌ترین و شدیدترین اختلالات روانی در حوزه روان‌پریشی (سایکوز) است که عملکرد طبیعی مغز را در زمینه ادراک، تفکر، احساس و رفتار مختل می‌کند. این اختلال مزمن، معمولاً در اواخر نوجوانی یا اوایل بزرگسالی آغاز می‌شود و در صورتی که درمان نشود، می‌تواند به شدت بر کیفیت زندگی فرد تأثیر بگذارد. واژه «اسکیزوفرنی» از ریشه یونانی گرفته شده و به‌معنای «شکاف در ذهن» است؛ اما باید توجه داشت که این «شکاف» به معنای «چندشخصیتی بودن» نیست. برخلاف تصور رایج، اسکیزوفرنی به معنای داشتن چند شخصیت نیست، بلکه به معنی گسیختگی و از هم‌گسیختگی در تفکر، احساس و ادراک واقعیت است. 24 می روز جهانی آگاهی از اسکیزوفرنی نام‌گذاری شده است. به همین بهانه و در ادامه، از این اختلال خواهیم گفت.
منشأ ترکیبی اسکیزوفرنی
از نظر علمی، اسکیزوفرنی نوعی اختلال نوروروان‌شناختی در نظر گرفته می‌شود؛ یعنی منشأ آن ترکیبی از عوامل ژنتیکی، زیستی و محیطی است که در عملکرد ساختارها و مسیرهای شیمیایی مغز اختلال ایجاد می‌کنند، به‌ویژه در سیستم دوپامین. برای تشخیص اسکیزوفرنی، وجود حداقل دو علامت از بین توهم، هذیان، گفتار آشفته، رفتار بسیار آشفته یا منجمد و علایم منفی به مدت حداقل یک ماه و تداوم اختلال در عملکرد برای حداقل شش ماه ضروری است. در مجموع، اسکیزوفرنی یک اختلال جدی اما قابل مدیریت است.
علایم اختلال اسکیزوفرنی
1هذیان| هذیان از جمله نشانه‌های بارز اختلال اسکیزوفرنی محسوب می‌شود و معمولاً نخستین علامتی است که اطرافیان تشخیص میدهند. هذیان‌ها، باورهایی نادرست و ثابت‌اند که به‌رغم وجود شواهد قوی مخالف، فرد به آن‌ها اعتقاد راسخ دارد. این باورها معمولاً از منطق و واقعیت فاصله گرفته و با ساختار تفکر معمول ناسازگارند. به عنوان نمونه، ممکن است فرد تصور کند که تحت تعقیب قرار دارد یا رسانه‌ها افکارش را پخش می‌کنند.
2 توهم| توهم یکی از تجربه‌های حسی مخدوش در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی است که در غیاب محرک واقعی رخ می‌دهد. شایع‌ترین نوع آن، توهم شنوایی است که طی آن فرد صداهایی را می‌شنود که دیگران قادر به شنیدن آن‌ها نیستند. این صداها می‌توانند به‌صورت انتقادی، تهدیدکننده یا آمرانه ظاهر شوند و گاه گفت‌وگوی خیالی میان چند صدا هم در ذهن بیمار جریان می‌یابد. این تجربه‌ها برای فرد کاملاً واقعی جلوه می‌کنند و می‌توانند سطح بالایی از اضطراب، سردرگمی و حتی رفتارهای خطرناک را به همراه داشته باشند. سایر اشکال توهم مانند توهم بینایی، بویایی یا لمسی هم گزارش شده‌اند، اما فراوانی آن‌ها به‌مراتب کمتر است.
3 گفتار آشفته| آشفتگی گفتار، انعکاسی از اختلال در فرایندهای فکری و شناختی بیمار است. در این حالت، گفتار فرد فاقد انسجام منطقی است و پرش‌های ناگهانی از موضوعی به موضوع دیگر مشاهده می‌شود. بیمار ممکن است جملاتی بی‌پایان، ناقص و فاقد پیوستگی ساختاری بر زبان آورد یا از واژگان اختراعی و بی‌معنا استفاده کند. این اختلال در بیان، معمولاً منجر به دشواری در برقراری ارتباط مؤثر با دیگران می‌شود و ممکن است فرد را در محیط‌های اجتماعی، تحصیلی یا شغلی با چالش‌های جدی مواجه سازد.
4 رفتار آشفته یا کاتاتونیک| رفتار آشفته در مبتلایان به اسکیزوفرنی، معمولا به‌صورت اعمال نامتناسب، بی‌هدفی و واکنش‌های غیرقابل‌پیش‌بینی بروز می‌یابد. از جمله این رفتارها می‌توان به بی‌نظمی در لباس پوشیدن، انجام حرکات تکراری بی‌معنا، یا پاسخ‌های نابهنجار به محرک‌های معمول محیط اشاره کرد. در برخی موارد، این رفتارها شکل خطرناک به خود میگیرد و منجر به آسیب به خود یا دیگران می‌شود. نوع شدیدتری از این نشانه،با عنوان «کاتاتونیا» شناخته می‌شود که در آن، بیمار دچار بی‌حرکتی کامل، سکوت مطلق، یا ماندن در وضعیت‌های بدنی غیرعادی به مدت طولانی می‌شود. گاهی هم رفتارهای تقلیدی یا حرکات کلیشه‌ای و بی‌معنا مشاهده می‌شود.
5 علایم منفی| علایم منفی در اسکیزوفرنی، گرچه کمتر از سایر نشانه‌ها جلب توجه می‌کنند اما اثرات عمیق و پایداری بر کیفیت زندگی فرد دارند. این علایم شامل کاهش هیجانات، بی‌علاقگی به فعالیت‌های روزمره، فقر گفتار، کناره‌گیری اجتماعی و ناتوانی در بیان احساسات هستند. چهره بیمار اغلب فاقد حالات هیجانی است، لحن کلام یکنواخت است و انگیزه‌ای برای آغاز یا پیگیری فعالیت‌ها مشاهده نمی‌شود. این علایم ممکن است با افسردگی اشتباه گرفته شوند اما در بستر اسکیزوفرنی، ریشه در اختلالات زیربنایی شناختی و عصبی دارند. فرد مبتلا به علایم منفی، در تعاملات اجتماعی سرد و منفعل ظاهر می‌شود و معمولاً از ارتباط با دیگران اجتناب می‌ورزد. همین مسئله به تدریج منجر به انزوا، افت عملکرد تحصیلی یا شغلی و وابستگی به اطرافیان می‌شود.
درمان اختلال اسکیزوفرنی
درمان اختلال اسکیزوفرنی فرایندی چندبعدی و تخصصی است که به‌هیچ‌وجه بدون نظارت دقیق و پیوسته روان‌پزشک و روان‌شناس بالینی امکان‌پذیر نیست. این اختلال، به دلیل ماهیت پیچیده خود، نیازمند رویکردی ترکیبی از دارودرمانی، روان‌درمانی، آموزش خانواده و خدمات حمایتی اجتماعی است.
منشأ ترکیبی اسکیزوفرنی
از نظر علمی، اسکیزوفرنی نوعی اختلال نوروروان‌شناختی در نظر گرفته می‌شود؛ یعنی منشأ آن ترکیبی از عوامل ژنتیکی، زیستی و محیطی است که در عملکرد ساختارها و مسیرهای شیمیایی مغز اختلال ایجاد می‌کنند، به‌ویژه در سیستم دوپامین. برای تشخیص اسکیزوفرنی، وجود حداقل دو علامت از بین توهم، هذیان، گفتار آشفته، رفتار بسیار آشفته یا منجمد و علایم منفی به مدت حداقل یک ماه و تداوم اختلال در عملکرد برای حداقل شش ماه ضروری است. در مجموع، اسکیزوفرنی یک اختلال جدی اما قابل مدیریت است.
علایم اختلال اسکیزوفرنی
1هذیان| هذیان از جمله نشانه‌های بارز اختلال اسکیزوفرنی محسوب می‌شود و معمولاً نخستین علامتی است که اطرافیان تشخیص میدهند. هذیان‌ها، باورهایی نادرست و ثابت‌اند که به‌رغم وجود شواهد قوی مخالف، فرد به آن‌ها اعتقاد راسخ دارد. این باورها معمولاً از منطق و واقعیت فاصله گرفته و با ساختار تفکر معمول ناسازگارند. به عنوان نمونه، ممکن است فرد تصور کند که تحت تعقیب قرار دارد یا رسانه‌ها افکارش را پخش می‌کنند.
2 توهم| توهم یکی از تجربه‌های حسی مخدوش در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی است که در غیاب محرک واقعی رخ می‌دهد. شایع‌ترین نوع آن، توهم شنوایی است که طی آن فرد صداهایی را می‌شنود که دیگران قادر به شنیدن آن‌ها نیستند. این صداها می‌توانند به‌صورت انتقادی، تهدیدکننده یا آمرانه ظاهر شوند و گاه گفت‌وگوی خیالی میان چند صدا هم در ذهن بیمار جریان می‌یابد. این تجربه‌ها برای فرد کاملاً واقعی جلوه می‌کنند و می‌توانند سطح بالایی از اضطراب، سردرگمی و حتی رفتارهای خطرناک را به همراه داشته باشند. سایر اشکال توهم مانند توهم بینایی، بویایی یا لمسی هم گزارش شده‌اند، اما فراوانی آن‌ها به‌مراتب کمتر است.
3 گفتار آشفته| آشفتگی گفتار، انعکاسی از اختلال در فرایندهای فکری و شناختی بیمار است. در این حالت، گفتار فرد فاقد انسجام منطقی است و پرش‌های ناگهانی از موضوعی به موضوع دیگر مشاهده می‌شود. بیمار ممکن است جملاتی بی‌پایان، ناقص و فاقد پیوستگی ساختاری بر زبان آورد یا از واژگان اختراعی و بی‌معنا استفاده کند. این اختلال در بیان، معمولاً منجر به دشواری در برقراری ارتباط مؤثر با دیگران می‌شود و ممکن است فرد را در محیط‌های اجتماعی، تحصیلی یا شغلی با چالش‌های جدی مواجه سازد.
4 رفتار آشفته یا کاتاتونیک| رفتار آشفته در مبتلایان به اسکیزوفرنی، معمولا به‌صورت اعمال نامتناسب، بی‌هدفی و واکنش‌های غیرقابل‌پیش‌بینی بروز می‌یابد. از جمله این رفتارها می‌توان به بی‌نظمی در لباس پوشیدن، انجام حرکات تکراری بی‌معنا، یا پاسخ‌های نابهنجار به محرک‌های معمول محیط اشاره کرد. در برخی موارد، این رفتارها شکل خطرناک به خود میگیرد و منجر به آسیب به خود یا دیگران می‌شود. نوع شدیدتری از این نشانه،با عنوان «کاتاتونیا» شناخته می‌شود که در آن، بیمار دچار بی‌حرکتی کامل، سکوت مطلق، یا ماندن در وضعیت‌های بدنی غیرعادی به مدت طولانی می‌شود. گاهی هم رفتارهای تقلیدی یا حرکات کلیشه‌ای و بی‌معنا مشاهده می‌شود.
5 علایم منفی| علایم منفی در اسکیزوفرنی، گرچه کمتر از سایر نشانه‌ها جلب توجه می‌کنند اما اثرات عمیق و پایداری بر کیفیت زندگی فرد دارند. این علایم شامل کاهش هیجانات، بی‌علاقگی به فعالیت‌های روزمره، فقر گفتار، کناره‌گیری اجتماعی و ناتوانی در بیان احساسات هستند. چهره بیمار اغلب فاقد حالات هیجانی است، لحن کلام یکنواخت است و انگیزه‌ای برای آغاز یا پیگیری فعالیت‌ها مشاهده نمی‌شود. این علایم ممکن است با افسردگی اشتباه گرفته شوند اما در بستر اسکیزوفرنی، ریشه در اختلالات زیربنایی شناختی و عصبی دارند. فرد مبتلا به علایم منفی، در تعاملات اجتماعی سرد و منفعل ظاهر می‌شود و معمولاً از ارتباط با دیگران اجتناب می‌ورزد. همین مسئله به تدریج منجر به انزوا، افت عملکرد تحصیلی یا شغلی و وابستگی به اطرافیان می‌شود.
درمان اختلال اسکیزوفرنی
درمان اختلال اسکیزوفرنی فرایندی چندبعدی و تخصصی است که به‌هیچ‌وجه بدون نظارت دقیق و پیوسته روان‌پزشک و روان‌شناس بالینی امکان‌پذیر نیست. این اختلال، به دلیل ماهیت پیچیده خود، نیازمند رویکردی ترکیبی از دارودرمانی، روان‌درمانی، آموزش خانواده و خدمات حمایتی اجتماعی است.