بلای90هزار کیلومتری
صادق غفوریان
فکرش را بکنید، 90 هزار کیلومتر مربع از اراضی کشور و مساحتی معادل 5 کشور جهان، تحت تاثیر فرونشست قرار دارد و میزان فرونشست در این اراضی از 10 تا بیش از 30 سانتی متر را شامل می شود که چندبرابر استانداردهای جهانی است.
وقتی بی تفاوتیم، این آمار طبیعی است
فرونشست، زخم خاموشی است که هر روز بر پیکر این سرزمین گسترده‌تر می‌شود؛ زخم‌هایی که حالا کشاورزی را در بسیاری از مناطق مختل کرده و حتی آثار باستانی را در معرض نابودی قرار داده است. اگر امروز نیز همچنان بی‌تفاوت به این نشانه‌ها و آمارهای تکان‌دهنده بمانیم، فردا ممکن است مجبور شویم با حسرت، نام بسیاری از دشت‌ها و شهرهایمان را تنها در صفحات کتاب‌های تاریخ بجوییم.
بحران در 423 دشت از 609 دشت کشور
اما موضوع فرونشست در یک بررسی جدید در مقاله ای مشترک که عباس کشاورز رئیس انجمن علمی آبیاری و زهکشی ایران و هدی کهریزی رئیس گروه آب و محیط زیست مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی انجام داده‌اند، ما را به آمار و ارقام و وضعیت نگران کننده ای رهنمون می کند. بر اساس این مقاله، بیش از ۶۹ درصد دشت‌های کشور، ۴۲۳ دشت از ۶۰۹ دشت ایران، در وضعیت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی قرار دارند و تعداد چاه‌های کشاورزی ظرف چهار دهه اخیر از ۴۷ هزار به بیش از یک میلیون حلقه افزایش یافته که نزدیک به نیمی از آن‌ها فاقد مجوز است. این وضعیت باعث شده میزان اضافه‌برداشت آب زیرزمینی به رقمی بین ۱۴۵ تا ۳۵۰ میلیارد مترمکعب برسد.
فرونشست 10 سانتی متری در 18 استان
بررسی های این محققان نشان می‌دهد در بیش از ۱۸ استان کشور، نرخ سالانه فرونشست به بیش از ۱۰ سانتی‌متر رسیده و این بحران در شهرهایی چون اصفهان، رفسنجان، یزد، کرمان و حومه تهران ابعاد نگران‌کننده‌ای یافته است. پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و امنیتی فرونشست شامل از دست رفتن زمین‌های کشاورزی، افزایش مهاجرت، آسیب به معیشت روستاییان، تخریب آثار باستانی و حتی تهدید آینده امنیت غذایی کشور بیان شده است.
علت فرونشست؛ کاهش بارندگی یا برداشت نادرست
اگر هوشمند باشیم، چالش ها همواره ما را به واکاوی دلایل گسیل می دهد. در همین مقاله تاکید می‌شود که کاهش بارندگی، فقط ۱۰ تا ۱۵ درصد منابع آب را تحت تاثیر قرار داده، اما برداشت نادرست و بی‌رویه آب زیرزمینی عامل کاهش ۵۰ تا ۶۰ درصدی منابع آبی و اصلی‌ترین منشأ بحران است.
از تجربه های جهانی بهره نمی گیریم
موضوع درس آموزی از تجربه های موفق جهان در حوزه های مختلف، همواره از نقص های ما در کشور است که به آن بی توجهیم. نویسندگان این پژوهش با اشاره به تجربیات موفق کشورهای مختلف، مانند ژاپن و چین در کنترل فرونشست، خاطرنشان می‌کنند که تغییر الگوی توسعه کشاورزی از رشد افقی به افزایش بهره‌وری عمودی، احیای قنوات، تقویت مدیریت محلی منابع آب و مشارکت واقعی جوامع بومی، اصلی‌ترین راهکارهای مقابله با بحران محسوب می‌شوند. همچنین تأکید شده تا زمانی که سیاست‌ها به سمت تعادل‌بخشی منابع آب و بازگشت به حکمرانی مبتنی بر دانش و تجربه بومی حرکت نکند، این بحران ابعاد گسترده‌تری می‌یابد.
رتبه سوم جهان در فرونشست!
تاسف برانگیز است که در فرونشست، در شمار کشورهای پیشگام هستیم. علی بیت‌اللهی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، با هشدار درباره شدت بحران فرونشست زمین به ایرنا گفته است: کشور ما هم‌اکنون با رتبه سوم جهانی از نظر شدت بحران فرونشست روبه‌روست و این موضوع مستقیماً ناشی از مدیریت نادرست منابع آب و الگوی ناپایدار توسعه کشاورزی است. در حالی‌که ۹۰ درصد مصرف آب کشور در بخش کشاورزی صورت می‌گیرد، عمده این آب با روش‌های سنتی و کم‌بازده مانند آبیاری غرقابی، برای محصولاتی چون برنج و هندوانه حتی در مناطق بحران‌زده استفاده می‌شود. این رویه، زمینه‌ساز برداشت‌های اضافه از آب زیرزمینی و گسترش فرونشست در سراسر کشور شده است.
یک میلیون چاه غیرمجاز!
بیت اللهی به آمار دردناک دیگری اشاره و بیان می کند: تاکنون بین ۱۴۵ تا ۳۵۰ میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی در ایران اضافه برداشت شده و تعداد چاه‌های فعال از حدود ۴۷ هزار حلقه در دهه ۵۰ به بیش از یک میلیون حلقه رسیده که بیش از ۴۵ درصد آنان فاقد مجوز است. نتیجه این روند، بحرانی شدن ۶۹ درصد دشت‌های کشور و به خطر افتادن زیرساخت‌ها، معیشت و حتی آثار تاریخی از جمله میدان نقش جهان در اصفهان و مجموعه تخت جمشید در فارس است.
90 هزار عرصه متزلزل و پیامدهای فرونشست
در این باره آمار 90 هزار کیلومتر مربع را هم که در ابتدای گزارش اشاره کردیم، روایت سید اسکندر صیدایی، رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور است که می گوید: حدود ۹۰ هزار کیلومتر مربع از خاک ایران معادل مساحت پنج کشور جهان، تحت تاثیر فرونشست قرار دارد. پیامدهای این بحران، تنها به تخریب سازه‌ها محدود نمی‌شود. از دست رفتن زمین‌های کشاورزی، آسیب به معیشت روستاییان، افزایش مهاجرت، تخریب آثار فرهنگی و تاریخی، تغییر شیمی خاک و حتی تهدید امنیت غذایی و ملی از جمله خسارت‌هایی است که فرونشست برای ایران می تواند به ارمغان بیاورد.
کنترل فرونشست، اراده می خواهد
نمونه‌های موفق جهانی نشان داده‌اند که می‌توان بحران فرونشست را کنترل و حتی متوقف کرد؛ مشروط به اراده مدیریتی و اصلاح سیاست‌ها. راهکارها شامل تغییر الگوی کشت از کمیت به کیفیت، توسعه روش‌های نوین آبیاری، کنترل برداشت آب زیرزمینی، احیای قنوات و مشارکت واقعی مردم در حکمرانی آب است.
فرونشست، پیامد غفلت از خرد نسل‌ها و حرمت نگذاشتن به سنت‌هایی است که هزاران سال پایداری سرزمین را تضمین می‌کرد. اگر امروز راه خردورزی و بازگشت به دانش بومی را پیش نگیریم، فردا نه از زمین حاصلخیز نشانی خواهد بود، نه حتی اثری از آب زلال برای آیندگان.