شگفتانه اقیانوس‌ها
شایان اله آبادی
اقیانوس‌ها، وسیع‌ترین، اسرارآمیزترین و حیاتی‌ترین بخش از سیاره ما هستند. اقیانوس‌ها بیش از ۷۰ درصد سطح زمین را دربر گرفته‌اند، منبع اصلی اکسیژن، تنظیم‌کننده دمای زمین، پشتیبان چرخه‌های آب و زیستگاه میلیون‌ها گونه جانوری‌اند. از تنفس روزمره‌مان تا غذای روی سفره و حتی وضعیت آب‌و‌هوای منطقه‌ای و جهانی، همه به سلامت اقیانوس‌ها وابسته‌اند. با این حال، بیشتر دنیای زیر آب همچنان ناشناخته باقی مانده؛ عمق‌هایی که بشر هرگز به آن‌ها دست نیافته، موجوداتی که هنوز کشف نشده‌اند و پدیده‌هایی که قوانین فیزیک و زیست‌شناسی را به چالش می‌کشند. در کنار همه این شگفتی‌ها، تهدیدهای انسانی از آلودگی و بهره‌برداری بی‌رویه گرفته تا تغییرات اقلیمی و تخریب زیستگاه‌ها، آینده این دنیای آبی را در معرض خطر قرار داده است. امروز ۸ ژوئن، روز جهانی اقیانوس‌هاست؛ فرصتی برای بازنگری در رابطه ما با این بخش حیاتی از زمین. در این مطلب، با واقعیت‌هایی آشنا می‌شویم که نه‌تنها حیرت‌انگیزند، بلکه یادآور مسئولیتی‌اند که در قبال اقیانوس‌ها بر دوش داریم.
اقیانوس‌ها؛ ریه خاموش زمین
اقیانوس‌ها فقط منبع آب یا زیستگاه ماهی‌ها نیستند؛ آن‌ها به‌نوعی ریه‌های پنهان سیاره ما هستند. چیزی بین ۵۰ تا ۸۰ درصد اکسیژن جو زمین توسط موجودات ریز و میکروسکوپی‌ای به نام فیتوپلانکتون‌ها تولید می‌شود که در لایه‌های سطحی اقیانوس‌ها زندگی می‌کنند. این موجودات نامرئی، مانند گیاهان، از طریق فرایند فتوسنتز نور خورشید را جذب می‌کنند، دی‌اکسیدکربن را می‌بلعند و در عوض، اکسیژن آزاد می‌کنند. به بیان ساده، نفس کشیدن روزانه ما، بیشتر از درختان جنگل‌های آمازون، مدیون فیتوپلانکتون‌های شناور در آب دریاست. اما شگفتی به همین‌جا ختم نمی‌شود. اقیانوس‌ها بیش از ۹۰ درصد گرمای اضافه‌ای را که در نتیجه گرمایش جهانی به‌وجود آمده، جذب کرده‌اند. اگر این گرما مستقیم وارد جو می‌شد، دمای زمین غیرقابل‌تحمل می‌شد. اقیانوس‌ها مثل یک عایق زنده‌ی عظیم‌الجثه عمل می‌کنند؛ بی‌صدا، بی‌توقع و مؤثر. آن‌ها با ذخیره گرما، تنظیم رطوبت و پخش انرژی خورشیدی، تعادل اقلیمی زمین را حفظ می‌کنند.
چاله ماریانا؛ ژرف‌ترین نقطه روی زمین
در گوشه‌ای از اقیانوس آرام، جایی میان ژاپن و گوام، گودالی وجود دارد که به‌عنوان عمیق‌ترین نقطه شناخته‌شده کره زمین شناخته می‌شود: چاله ماریانا. ژرفای این گودال به حدود ۱۱٬۰۳۴ متر می‌رسد؛ یعنی اگر بلندترین کوه دنیا، اورست با ارتفاع ۸٬۸۴۹ متر را در آن قرار دهیم، نوک قله‌اش هنوز حدود ۲ کیلومتر زیر سطح آب باقی می‌ماند! فشار در کف این گودال آن‌قدر زیاد است که هر شی‌ء معمولی بدون محافظ، در همان لحظه اول خرد می‌شود. با این حال، در سال‌های اخیر کاوشگرهای پیشرفته موفق به کشف جانورانی در این عمق حیرت‌انگیز شده‌اند؛ موجوداتی عجیب با بدنی شفاف، زیست در تاریکی مطلق و سازگار با فشاری باورنکردنی. چاله ماریانا نه‌تنها نمادی از ناشناخته‌های اقیانوس است، بلکه نشان می‌دهد هنوز بخش‌هایی از زمین وجود دارد که بیشتر شبیه دنیای دیگرند تا سیاره‌ای که روی آن زندگی می‌کنیم.
نقشه‌ای ناقص از اعماق
با وجود تمام پیشرفت‌های تکنولوژیکی، سفرهای فضایی و تلسکوپ‌های فوق‌پیشرفته، هنوز بیشترِ کف اقیانوس‌ها برای انسان ناشناخته باقی مانده است. براساس آمار رسمی سازمان ملل، تاکنون فقط حدود ۲۰ درصد از بستر اقیانوس‌ها به‌طور دقیق نقشه‌برداری شده. یعنی ما از سطح ماه و حتی مریخ، بیشتر می‌دانیم تا از اعماق دریاهایی که در همین سیاره‌مان جاری‌اند! در دل این تاریکی بی‌انتها، جهانی دیگر نهفته است. در جایی که فشار تا هزار برابر بیشتر از سطح زمین است و نور خورشید هرگز به آن نمی‌رسد، موجوداتی زندگی می‌کنند که قوانین زیستی شناخته‌شده ما را زیر سوال می‌برند: موجوداتی که نور تولید می‌کنند، بدون چشم حرکت می‌کنند، با گرمای مواد مذاب تغذیه می‌شوند یا حتی قادرند سال‌ها بدون غذا زنده بمانند. دانشمندان معتقدند هزاران گونه جانوری در اعماق اقیانوس‌ها وجود دارند که هنوز حتی کشف یا نام‌گذاری نشده‌اند. گاهی یک دوربین زیرآبی ساده یا یک کاوشگر عمقی می‌تواند با ضبط چند دقیقه ویدئو، زیست‌شناسی جهان را متحول کند. در واقع، اقیانوس‌ها تنها جایی روی زمین‌اند که هنوز می‌توان در آن‌ها مانند یک کاشف قرن نوزدهمی، با هیجان و بی‌خبری، قدم در سرزمینی کاملاً تازه گذاشت. شاید گنجینه‌های بعدی بشر، نه در مریخ یا کهکشان‌ها، بلکه در همان دنیای آبی و عمیقی باشد که در سکوت، در زیر پای ما جریان دارد.
وقتی زیر دریا، یک رودخانه جریان دارد
رودخانه‌ها فقط روی سطح زمین جریان ندارند؛ در اعماق اقیانوس‌ها هم پدیده‌ای عجیب و خیره‌کننده به نام رودخانه‌های زیرآبی وجود دارد. این جریان‌های مرموز زمانی شکل می‌گیرند که اختلاف شدیدی در چگالی، دما و ترکیب شیمیایی آب به‌وجود بیاید. به‌طور خاص، آب‌هایی با میزان نمک بسیار بالا از لایه‌های زیر بستر دریا به بیرون نشت می‌کنند و به دلیل سنگینی بیشتر، در بستر اقیانوس باقی می‌مانند و مسیر خاص خودشان را طی می‌کنند، درست مثل رودخانه‌ای که در زیرِ آب جاری‌ست. یکی از معروف‌ترین نمونه‌های این پدیده، در خلیج مکزیک کشف شده؛ جایی که یک حوضچه فوق‌العاده شور به نام «Brine Pool» یا دریاچه آب‌شور، همچون یک رود واقعی، زیر آب جریان دارد. غواصان و زیردریایی‌ها وقتی به این ناحیه می‌رسند، با صحنه‌ای جالب و عجیب مواجه می شوند؛ یک مرز واضح میان دو نوع آب، انگار یک دریاچه جداگانه در بطن اقیانوس شکل گرفته است! حتی سطح این جریان‌ها موج دارد و گاهی لبه‌هایی مثل ساحل، پیچ‌وخم و شیب دیده می‌شود. اما این زیبایی در دل خود خطراتی نیز دارد. آب این رودخانه‌های زیرآبی آن‌قدر شور و سمی است که بسیاری از موجودات دریایی، اگر وارد آن شوند، دچار شوک یا مرگ می‌شوند. به همین دلیل دانشمندان به آن لقب «دریاچه مرگ» داده‌اند.
اقیانوس‌ها؛ ریه خاموش زمین
اقیانوس‌ها فقط منبع آب یا زیستگاه ماهی‌ها نیستند؛ آن‌ها به‌نوعی ریه‌های پنهان سیاره ما هستند. چیزی بین ۵۰ تا ۸۰ درصد اکسیژن جو زمین توسط موجودات ریز و میکروسکوپی‌ای به نام فیتوپلانکتون‌ها تولید می‌شود که در لایه‌های سطحی اقیانوس‌ها زندگی می‌کنند. این موجودات نامرئی، مانند گیاهان، از طریق فرایند فتوسنتز نور خورشید را جذب می‌کنند، دی‌اکسیدکربن را می‌بلعند و در عوض، اکسیژن آزاد می‌کنند. به بیان ساده، نفس کشیدن روزانه ما، بیشتر از درختان جنگل‌های آمازون، مدیون فیتوپلانکتون‌های شناور در آب دریاست. اما شگفتی به همین‌جا ختم نمی‌شود. اقیانوس‌ها بیش از ۹۰ درصد گرمای اضافه‌ای را که در نتیجه گرمایش جهانی به‌وجود آمده، جذب کرده‌اند. اگر این گرما مستقیم وارد جو می‌شد، دمای زمین غیرقابل‌تحمل می‌شد. اقیانوس‌ها مثل یک عایق زنده‌ی عظیم‌الجثه عمل می‌کنند؛ بی‌صدا، بی‌توقع و مؤثر. آن‌ها با ذخیره گرما، تنظیم رطوبت و پخش انرژی خورشیدی، تعادل اقلیمی زمین را حفظ می‌کنند.
چاله ماریانا؛ ژرف‌ترین نقطه روی زمین
در گوشه‌ای از اقیانوس آرام، جایی میان ژاپن و گوام، گودالی وجود دارد که به‌عنوان عمیق‌ترین نقطه شناخته‌شده کره زمین شناخته می‌شود: چاله ماریانا. ژرفای این گودال به حدود ۱۱٬۰۳۴ متر می‌رسد؛ یعنی اگر بلندترین کوه دنیا، اورست با ارتفاع ۸٬۸۴۹ متر را در آن قرار دهیم، نوک قله‌اش هنوز حدود ۲ کیلومتر زیر سطح آب باقی می‌ماند! فشار در کف این گودال آن‌قدر زیاد است که هر شی‌ء معمولی بدون محافظ، در همان لحظه اول خرد می‌شود. با این حال، در سال‌های اخیر کاوشگرهای پیشرفته موفق به کشف جانورانی در این عمق حیرت‌انگیز شده‌اند؛ موجوداتی عجیب با بدنی شفاف، زیست در تاریکی مطلق و سازگار با فشاری باورنکردنی. چاله ماریانا نه‌تنها نمادی از ناشناخته‌های اقیانوس است، بلکه نشان می‌دهد هنوز بخش‌هایی از زمین وجود دارد که بیشتر شبیه دنیای دیگرند تا سیاره‌ای که روی آن زندگی می‌کنیم.
نقشه‌ای ناقص از اعماق
با وجود تمام پیشرفت‌های تکنولوژیکی، سفرهای فضایی و تلسکوپ‌های فوق‌پیشرفته، هنوز بیشترِ کف اقیانوس‌ها برای انسان ناشناخته باقی مانده است. براساس آمار رسمی سازمان ملل، تاکنون فقط حدود ۲۰ درصد از بستر اقیانوس‌ها به‌طور دقیق نقشه‌برداری شده. یعنی ما از سطح ماه و حتی مریخ، بیشتر می‌دانیم تا از اعماق دریاهایی که در همین سیاره‌مان جاری‌اند! در دل این تاریکی بی‌انتها، جهانی دیگر نهفته است. در جایی که فشار تا هزار برابر بیشتر از سطح زمین است و نور خورشید هرگز به آن نمی‌رسد، موجوداتی زندگی می‌کنند که قوانین زیستی شناخته‌شده ما را زیر سوال می‌برند: موجوداتی که نور تولید می‌کنند، بدون چشم حرکت می‌کنند، با گرمای مواد مذاب تغذیه می‌شوند یا حتی قادرند سال‌ها بدون غذا زنده بمانند. دانشمندان معتقدند هزاران گونه جانوری در اعماق اقیانوس‌ها وجود دارند که هنوز حتی کشف یا نام‌گذاری نشده‌اند. گاهی یک دوربین زیرآبی ساده یا یک کاوشگر عمقی می‌تواند با ضبط چند دقیقه ویدئو، زیست‌شناسی جهان را متحول کند. در واقع، اقیانوس‌ها تنها جایی روی زمین‌اند که هنوز می‌توان در آن‌ها مانند یک کاشف قرن نوزدهمی، با هیجان و بی‌خبری، قدم در سرزمینی کاملاً تازه گذاشت. شاید گنجینه‌های بعدی بشر، نه در مریخ یا کهکشان‌ها، بلکه در همان دنیای آبی و عمیقی باشد که در سکوت، در زیر پای ما جریان دارد.
وقتی زیر دریا، یک رودخانه جریان دارد
رودخانه‌ها فقط روی سطح زمین جریان ندارند؛ در اعماق اقیانوس‌ها هم پدیده‌ای عجیب و خیره‌کننده به نام رودخانه‌های زیرآبی وجود دارد. این جریان‌های مرموز زمانی شکل می‌گیرند که اختلاف شدیدی در چگالی، دما و ترکیب شیمیایی آب به‌وجود بیاید. به‌طور خاص، آب‌هایی با میزان نمک بسیار بالا از لایه‌های زیر بستر دریا به بیرون نشت می‌کنند و به دلیل سنگینی بیشتر، در بستر اقیانوس باقی می‌مانند و مسیر خاص خودشان را طی می‌کنند، درست مثل رودخانه‌ای که در زیرِ آب جاری‌ست. یکی از معروف‌ترین نمونه‌های این پدیده، در خلیج مکزیک کشف شده؛ جایی که یک حوضچه فوق‌العاده شور به نام «Brine Pool» یا دریاچه آب‌شور، همچون یک رود واقعی، زیر آب جریان دارد. غواصان و زیردریایی‌ها وقتی به این ناحیه می‌رسند، با صحنه‌ای جالب و عجیب مواجه می شوند؛ یک مرز واضح میان دو نوع آب، انگار یک دریاچه جداگانه در بطن اقیانوس شکل گرفته است! حتی سطح این جریان‌ها موج دارد و گاهی لبه‌هایی مثل ساحل، پیچ‌وخم و شیب دیده می‌شود. اما این زیبایی در دل خود خطراتی نیز دارد. آب این رودخانه‌های زیرآبی آن‌قدر شور و سمی است که بسیاری از موجودات دریایی، اگر وارد آن شوند، دچار شوک یا مرگ می‌شوند. به همین دلیل دانشمندان به آن لقب «دریاچه مرگ» داده‌اند.