تکنیک‌های اسطوره آفرینی در هنگامه نبرد
محمد بهبودی نیا
نبرد خیر و شر در طول تاریخ همواره بستری برای خلق اسطوره‌ها بوده است. اسطوره‌ها معمولاً فرایند، انتقال مفهوم را از حالت نصیحت‌گونه و مستقیم گویی به عمق می‌برند و به‌صورت غیرمستقیم موضوعاتی از قبیل شهامت، میهن‌دوستی، اخلاق، حمایت از مظلوم، نیکی و ... را به مخاطب منتقل می‌کند. در ادبیات کهن فارسی همواره نبرد و دفاع مشروع نه‌تنها عرصه‌ای برای نمایش قدرت و شجاعت، بلکه زمینه‌ای برای شکل‌گیری شخصیت‌های اسطوره‌ای بوده است.هرچند ادبیات کهن ما سرشار از اسطوره‌هاست، اما ادبیات معاصر به دلیل واقع‌گرایی‌های رایج در آثار ادبی از این موضوع تا حدود زیادی فاصله گرفته است. در این گزارش، قصد داریم علاوه بر مرور برخی اسطوره‌های ایرانی و دلایل اهمیت آن در آثار ادبی، به چرایی لزوم خلق اسطوره در آثار ادبی امروز بپردازیم.
تعریف اسطوره و انواع آن
اسطوره روایت یا داستانی است که در فرهنگ‌های مختلف برای توضیح جهان، پیدایش انسان، نیروهای طبیعی یا مفاهیم بنیادین زندگی شکل‌گرفته است. این داستان‌ها اغلب با عناصر فراطبیعی، قهرمانان و موجودات افسانه‌ای همراه هستند و نقش مهمی در شکل‌دهی به هویت فرهنگی و باورهای جامعه دارند.
اسطوره‌های آفرینش، اسطوره‌های قهرمانی، اسطوره‌های آیینی و اسطوره‌های فرجام‌شناختی (مانند روایت‌هایی درباره رستاخیز) تنها بخشی از انواع اسطوره‌ها به شمار می‌آیند. این پدیده‌های جذاب نه‌تنها در ادبیات، بلکه در هنر، سبک زندگی، میهن‌دوستی، لزوم دفاع در برابر زورگویان و تحلیل و تفهیم چرایی نبرد در برابر شر، دارای اهمیت هستند.
بنا به نظر تعداد زیادی از کارشناسان، سرچشمه اسطوره‌ها را می‌توان برگرفته از رفتار اجتماعی مردم در طول زمان دانست؛ بنابراین، اسطوره‌ها عناصری جدا افتاده از زندگی بشر نبوده و نیستند. به همین دلیل، پرداختن به این عناصر در هر دوره‌ای به هنرمندان حوزه ادبیات توصیه‌شده است.
نقش اسطوره‌ها در ادبیات کهن فارسی
ادبیات فارسی سرشار از شخصیت‌هایی است که در دل نبردها شکل گرفته‌اند و به اسطوره تبدیل‌شده‌اند: رستم، اسفندیار، آرش کمانگیر، سیمرغ و... شخصیت‌های داستانی هستند که نه‌تنها در ایران، بلکه در سطح بین‌المللی نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند. اسطوره‌هایی که به دلیل روایت‌های حماسی و جهان‌شمول، قابلیت جذب مخاطب فراتر از مرزهای ملی را دارند.
چرا اسطوره آفرینی در ادبیات مهم است؟
شاید این پرسش مطرح شود که خلق اسطوره در ادبیات معاصر چه اهمیتی دارد؟ در پاسخ باید گفت، برای معرفی دلیری‌هایی که همواره در ایران معاصر رخ داده است و روشن‌ترین نمونه آن را می‌توان در دفاع مشروع ملت ایران از میهن در نبرد با رژیم صهیونیستی جست‌وجو کرد نیاز به ماندگاری این رشادت‌ها در تاریخ امری ضروری به نظر می‌رسد.
از سوی دیگر، این ماندگاری نباید صرفاً محدود به مرزهای ایران باشد، بلکه باید در خارج از مرزها نیز بازتاب یابد. همان طور که گفته شد اسطوره‌ها، به دلیل ماهیت نمادین و ارتباط مستقیم با تفکر حق‌طلبان جهان، می‌توانند مرزهای جغرافیایی را به‌سادگی درنوردند و پیام حق‌گرایی و صلح‌طلبی ایرانیان معاصر را بیش‌ازپیش به خارج از مرزها مخابره کند.
لزوم بومی‌سازی اسطوره‌ها در ادبیات معاصر
در ادبیات معاصر، روند خلق اسطوره آن‌هم در میدان نبرد امروز که نبرد خیر و شر به شمار می‌آید می‌تواند به شکل‌گیری شخصیت‌ها و داستان‌هایی به‌روز منجر شود که ریشه در باورهای تاریخی دارند و با نیازهای امروز مخاطب ما هماهنگ هستند.
نویسندگان، شاعران و دیگر هنرمندان ایرانی، با توجه به اصل نوآوری و به‌روزرسانی، می‌توانند در کنار بومی‌سازی اسطوره‌های کهن، حضور این شخصیت‌ها را در خیابان‌های امروز تهران، اصفهان، شیراز، اهواز، مشهد و دیگر شهرهایی که موردحمله رژیم اسرائیل قرار گرفته‌اند، بازآفرینی کنند.
برخی تکنیک‌های اسطوره آفرینی در جهان معاصر
در ادامه به صورت گذرا به برخی از تکنیک‌های مورد استفاده برای این نوع اسطوره آفرینی می‌پردازیم. این تکنیک‌ها عبارتند از: بازخوانی اسطوره‌های کهن و تطبیق آن‌ها با چالش‌های مدرن، ترکیب اسطوره‌ها با واقعیت تاریخی، نمادپردازی و استعاره سازی، خلق روایت‌های چندلایه در قالب ترکیب اسطوره با سبک‌های روایی جدید (مانند تلفیق حماسه با رئالیسم جادویی)، بازآفرینی شخصیت‌های اسطوره‌ای در ژانرهای نو و استفاده از اسطوره‌ها در قالب‌های علمی تخیلی، فانتزی یا ادبیات شهری و...
هر ایرانی یک اسطوره
در شرایط کنونی که تعداد زیادی از ایرانیان-با هر نظر و عقیده‌ای-به حمایت از وطن خود در مقابل دشمن برخاسته‌اند هر ایرانی را می‌توان یک اسطوره نامید.
در پایان این سؤال مطرح می‌شود که آیا وقت آن نرسیده که شاعران، نویسندگان و دیگر هنرمندان با استفاده از تکنیک‌های اسطوره آفرینی، با نگاهی نو به خلق اسطوره‌ها در آثارشان بپردازند.