آمده ام ای شاه پناهم بده...
علیرضا کاردار
اصطلاح بست و بست‌نشینی را شنیده‌ایم ولی معنای دقیق آن چیست؟ در زبان فارسی «بست» جایی است که مردم برای ایمن ماندن از تعرض و دادخواهی به آن پناهنده می‌شوند و «بست نشینی» به معنی پناه جستن و متحصن شدن در محل امن مورد احترام همگان گفته می‌شود. با نگاه مذهبی، «بست» به مکان‌های خاصی از اماکن متبرکه حرم امام رضا(ع) اطلاق می‌شود که شامل محل‌هایی است که بین صحن‌ها و بناهای حرم قرار دارد. بست‌نشینی در حرم امام رضا(ع) سنتی مربوط به قرن‌های گذشته است. حرم یعنی مکانی امن که حرمت دارد. آن‌قدر که در گذشته مجرمی که به این مکان پناه می‌آورد، دستگیر نمی‌شد و منتظر می‌ماندند تا از تحصن و بست‌نشینی درآید. در گذشته مردم به دلایل مختلفی در حرم امن امام رضا(ع) بست‌نشینی می‌کردند. گذشته از مجرمان، دیگر شهروندان برای احقاق حق، تظلم و دادخواهی، اعتکاف، شفاطلبی بیماران، حاجت گرفتن، فرار از دشمن، پناهندگی از شر ظلم ظالمان و حکام ستمگر و... به بست‌ها می‌رفته‌اند.
تاریخچه بست نشینی
سنت بست‌نشینی در دیگر نقاط جهان و در میان پیروان ادیان گوناگون و ملل مختلف هم رایج بوده است. مثلا ممنوعیت صید در ایام حج، در واقع سنتی قدیمی و نوعی رعایت حرمت بست و حرم است. اما در اصطلاح امروزی، بست‌نشینی دارای سابقه‌ای ملی در ایران و مشهد است. در دوره صفویه با احداث خیابان‌هایی در غرب و شرق صحن عتیق و جاری شدن نهر چشمه گلسب (گیلاس) از وسط خیابان، دو محوطه متصل به صحن در دو سوی شرق و غرب این مکان مقدس به وجود آمد که به تدریج مکانی برای بست‌نشینی در حرم امام رضا(ع) شد. این بست‌ها در گذشته به عنوان مهم‌ترین بست‌های مذهبی کشور از جایگاهی خاص برخوردار بودند. پس از حرم امام رضا(ع) بست‌های عمده مذهبی عبارت بوده‌اند از حرم حضرت معصومه(س)، حرم حضرت عبدالعظیم(ع)، حرم شاه چراغ(ع)، مسجد شاه تهران، برخی از تکیه‌ها و خانه تعدادی از علمای معتبر هر شهر. در دوران قاجار که اماکن متبرکه در مرکز شهر قرار داشت، ورودی‌های حریم رضوی اهمیت خود را به عنوان مکان‌های مهم بست‌نشینی حفظ کردند. شرافت بست‌ها باعث شده بود تا مردم و حاکمان وقت احترامی خاص برای این مکان‌ها قائل باشند. به طوری که ورود ماموران دولتی با لباس رسمی و سلاح و ورود غیرمسلمانان به این مناطق ممنوع بوده است. مرز بست در آن قسمت از خیابان که متصل به محدوده حرم می‌شد، معمولا با یک رشته زنجیر آویخته در درگاه‌ها مشخص و مجزا می‌شد.
بست‌های حرم مطهر
در دوران بعد بست‌نشینی به صورت حرکتی اجتماعی تکرار شد و مورد قبول عام و خاص قرار گرفت تا آن‌جا که شکلی آیینی به خود گرفت. بست و بست‌نشینی به‌تدریج موقعیت و کارکرد خود را از دست داد. به گونه‌ای که در حال حاضر از این سنت قدیم فقط نام «بست» به یادگار مانده و به بخشی از بنای حرم مطهر حضرت رضا(ع) اطلاق می‌شود که در چهار قسمت غرب و شرق و جنوب غربی و شمال اماکن متبرکه قرار دارد. پس از گسترش، بازسازی و مرمت‌های حریم حرم، چهار بست در محدوده اماکن متبرکه ایجاد و به نام چهار تن از دانشمندان و علمای برجسته نام گذاری شد. سمت غرب، «بست شيخ طوسی» يا «بست بالاخيابان» (بست بالا، بست عُليا) که خيابان شيرازی را با گذر از ايوان ساعت، به صحن عتيق ارتباط می‌دهد. سمت شرق، «بست شيخ حر عاملی» يا «بست پايين‌خيابان» (بست پايين، بست سُفلی) که از خيابان نواب صفوی به آن‌جا می‌رسند و از طريق ايوان نقاره‌خانه به صحن عتيق (انقلاب) راه دارد و از يک ضلع آن می‌توان به صحن آزادی (صحن نو) راه يافت. جهت شمال، «بست شيخ طبرسی» که از خيابان طبرسی به صحن انقلاب يا عتيق گشوده می‌شود. جهت جنوب، «بست شيخ بهاءالدين» (بهایی) که حد فاصل صحن جامع رضوی و مجموعه حرم مطهر است. از اين چهار مورد، دو بست بالا و پايين قدمت بیشتری دارند. درباره وجه تسمیه این دو گفته می‌شود به خاطر قرارگرفتن در بالاسر مبارک و پایین پای حضرت، به این اسم‌ها نامیده شده‌اند. همچنین بنا به نقل دیگر، علت نام‌گذاری این مکان‌ها را بالا و پایین بودن نهری دانسته‌اند که از وسط صحن عتیق به طرف قلعه‌خیابان جاری بوده است.