رمزگشایی از الفبای فارسی با علم زبان‌شناسی
اکرم انتصاری | روزنامه نگار
شاید رشته زبان‌شناسی یک رشته خیلی تخصصی به نظر بیاید اما همه ما هر روز به انواع مختلف با این علم مواجه هستیم و خبر نداریم! علم زبان‌شناسی در طول زمان به دنبال شناخت تغییر و تحول به‌وجود آمده در صداها، واژه‌ها، ترکیبات و معانی زبان و تدوین قوانینی است که حاصل این تحولات هستند. این علم در طول زمان همیشه در حال به روز رسانی است و پای آن به شاخه‌های مختلف علم هم باز شده. در حال حاضر زبان‌شناسی به دو بخش عمومی و تخصصی تقسیم شده و شاخه‌های مختلفی مانند واج‌شناسی، معناشناسی، نحو یا جمله‌شناسی، رده‌شناسی، تحلیل گفتمان، زبان‌شناسی تاریخی، زبان‌شناسی تحلیلی و ... دارد. شاید برای شما هم سوال شده باشد که چرا «ز»، «س» و «ت»های مختلفی در الفبا داریم. سوال‌هایمان را درباره علم زبان‌شناسی از دکتر علی افخمی رئیس گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران پرسیدیم. ایشان 72ساله و متولد شهر عقدا در یزد است و سال‌های سال است در رشته زبان‌شناسی فعالیت علمی دارد.در علم زبان‌شناسی چه خبر است؟
زبان‌شناسی یکی از رشته‌های علمی با تاریخچه بسیار طولانی است که در دهه‌های اخیر رشد و توسعه زیادی پیدا کرده است. علمی که در جوامع دنیا به‌خصوص جامعه هنوز خیلی جا نیفتاده است. وقتی می‌گویید زبان‌شناس هستید فکر می‌کنند زبان‌شناس کسی است که به چند زبان تسلط دارد اما این‌طور نیست. زبان شناسی علم مطالعه زبان است و به عنوان یک علم پدیده‌های مربوط به آن را از افق مختلف بررسی می‌کند.
در این رشته با چه چیزهایی سروکار داریم؟
علم زبان‌شناسی شاخه‌های مختلفی دارد. ممکن است زبان را از مجرای روان‌شناسی بررسی کند که به آن روان‌شناسی زبان می‌گوییم. ممکن است بخواهد آن را از مسیر عصب‌شناسی زبان دنبال کند یا زبان را از طریق مسائل اجتماعی یا زبان‌شناسی اجتماعی مورد کندوکاو قرار بدهد. شاخه‌های زیادی در زبان‌شناسی وجود دارد مانند زبان‌شناسی رایانه، زبان‌شناسی هوش مصنوعی و موارد دیگر. این‌ها شاخه و گرایش‌های مختلف در این حوزه علمی است که به بحث و بررسی مسائل مختلف مربوط به یک پدیده یعنی زبان می‌پردازد.
سوال‌های زیادی وجود دارد. مثل این که حروف الفبا فارسی چطور تعیین شده است؟
حروف در زبان‌شناسی نشانه‌ای از یک صدای واقعی است که دستگاه صوتی ما تولید می‌کند. به عنوان مثال شما در واقعیت می‌توانید با دستگاه صوتی بدن‌تان «ت» یا «پ» تولید کنید. ما برای این که این‌ها را نشان بدهیم و قابل لمس باشد نشانه‌هایی داریم. در زبان پارسی برای هر کدام از این صداها نسانه‌هایی انتخاب کردند و در واقع آن‌ها سمبل و نشانه آن واقعیت صوتی است که دستگاه صوتی‌مان تولید می‌کند.
ویدئوی پربازدیدی توسط یک دانش‌آموز منتشر شده بود که چرا ما این همه حرف «ز»، «ض»، «ظ» و ... داریم. دلیلش چیست؟
هر کدام از صوت‌هایی که در بدن تولید می‌شود در جاهای مختلف دستگاه صوتی‌مان قرار می‌گیرد. برای مثال ممکن است بین زبان و لثه، بین دو لب، بین زبان و کام و بین تارهای صوتی در حلق تولید شوند. هر کدام از این صداها جایگاه و محل تولید و مخرجی دارند که متفاوت است و آن صدا را تولید می‌کند برای همین برای هر کدام از این صداها به صورت قراردادی یک نشانه اختراع کردند. یعنی محل تولید «س» با «ث» در دستگاه صوتی‌مان متفاوت است. ممکن است برای هر کدام از این‌ها در زبان انگلیسی یا زبان عربی یا عبری یک نشانه دیگر بگذارند. مثلا فرد به هر زبانی صحبت کند بگوید «ت» اما نشانه‌ها برای آن در زبان‌های مختلف فرق دارد. ما در زبان‌شناسی بحث گونه‌های مختلف یک واج را داریم که هر کدام گونه‌های مختلفی می‌تواند داشته باشد. البته ما در زبان، بحث فونوتیکس، فونولوژی و ... را داریم که بحث خیلی مفصلی دارد. در کل هر زبان قرارداد بین صدا و نشانه را یک جور قرارداد می‌کند و روش‌های مختلفی برای آن دارد.
نظرتان درباره کلمه‌های مختلف یا عجیب‌وغریبی که وارد زبان فارسی می‌شوند، چیست؟
زبان به طور کلی در میان انسان‌ها، جامعه و فرهنگ مواجه شدن با چیزهای مختلف حتی منوی غذا شکل می‌گیرد. آن کلمه آن‌جا به یک کلیشه تبدیل می‌شود و آرام‌آرام ممکن است همه آن را به کار ببرند و جا بیفتد. این چیزها هست و نمی‌شود در آن را بست. حتی لغات خارجی روز به روز دارند وارد می‌شوند اما فرهنگستان زبان فارسی برنامه‌هایی دارد که جلوی این اتفاق را بگیرد.