در گفت و گوی اختصاصی «خراسان» با محمد درویش فعال و کنشگر محیط زیست مطرح شد
7 بحران زیست محیطی خراسان رضوی
زنگ خطر فجایع زیست محیطی در پهنه خراسان بزرگ یک به یک به صدا درآمده است و مرزهای فاجعه را چنان بی محابا درنوردیده که زیست بوم این استان را با بحران جدی مواجه کرده است؛ بحران هایی همچون شیب فرونشست فاصله مشهد - چناران که بحرانی ترین منطقه ایران از نظر شتاب فرونشست است که با حرکت به سمت مرکز شهر زنگ خطر جدی را به صدا در آورده است. همه این بحران ها نشانه آشکاری از مدیریت ناپایدار است و با ادامه این فجایع زیست محیطی در خراسان و با توجه به آن دسته از معضلات زیست محیطی که در استان سیستان و بلوچستان نیز رقم خورده است، نفس های حیات در پهنه شرق کشور به شماره خواهد افتاد. همه این ها حاکی از این است که پهنه خراسان برای نجات خود نیازمند تمهید جدی مسئولان کشوری است چراکه تعلل در حل آن، لطمات جبران ناپذیری را به محیط زیست خراسان رضوی و شرق کشور وارد می کند. بررسی مهم ترین فجایع زیست محیطی خراسان رضوی ما را بر آن داشت تا با محمد درویش، کنشگر و فعال شناخته شده حوزه محیط زیست و عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع ایران گفت و گوی مفصلی داشته باشیم و بحرانی ترین مسائل زیست محیطی خراسان رضوی را مورد بررسی و کنکاش قرار دهیم.
بهاره موفقی
1آژیر قرمز آلودگی کشف رودکشف رود؛ افت کیفی منابع آبی و چشمه تولید گرد و خاک و فلزات سنگین
کشف رود و مشکلات و فجایع زیست محیطی ناشی از آن یکی از مواردی است که درویش به آن اشاره می کند و می گوید: کشف رود یک رودخانه باستانی است و در شاهنامه هم به اسم آن اشاره شده است. کشف رود دو بحران جدی دارد، یکی این که فاضلاب خام وارد آن می شود و دیگری این که تصفیه خانه ها در منطقه چرمشهر به خوبی عمل نمی کند و از این دو طریق دچار افت کیفی منابع آب سطحی و زیرزمینی می شود. همچنین در بالادست ما سدهایی زدیم و مسیر آب را انتقال دادیم که این سه مورد منجر شده است که کشف رود به یک پهنه تشدیدکننده آلایندگی و همچنین تولیدکننده چشمه های تولید گرد و خاک و فلزات سنگین تبدیل شود. یک زمانی کشف رود یکی از قطب های پایدارکننده زندگی در مشهد بود، اما الان به دلیل این که ما در بالادست کشف رود تقریبا تمام رودخانه ها و چشمه ها را بسته ایم، عملا کشف رود به یک بستر بوی نامطبوع و عفونی تبدیل شده و در پایاب آن هم یک چشمه تولید گرد و خاک باقی مانده است که در مواقعی که باد به سمت مشهد می وزد، آن گردوخاک ها که حاوی فلزات سنگین و آلاینده است، وارد شهر می شود.
2آلودگی هوا و بحران ریزگردهاآمار دقیق مرتبط با تلفات مربوط به آلودگی هوای استان از سوی وزارت بهداشت اعلام نشده است
یکی دیگر از فاجعه های زیست محیطی مشهد آلودگی هوا و حمله ریزگردهاست. درویش در این باره می گوید: با توجه به این که اولین نرخ تلفات مربوط به تهران با 9 هزار نفر است و دومین شهر چون مشهد است، طبیعتا انتظار است که نرخ تلفات به علت آلودگی هوا در مشهد بیشتر باشد. متاسفانه نه رسانه های مشهد و نه دانشگاه های مشهد و نه فعالان محیط زیست نتوانستند از وزارت بهداشت و ادارات کل مرتبط، مطالبه گر باشند تا آمار دقیق مرتبط با تلفات مربوط به آلودگی هوا و مرده زایی جنین را در مشهد و خراسان رضوی اعلام کنند که بتوانیم برنامه ریزی دقیق تری داشته باشیم. یک سوم کل درآمدی که از صادرات نفت در سال داریم باید خرج آلودگی هوا کنیم که بخش عمده آن به خراسان رضوی و مشهد برمی گردد. وی درباره ریزگردها به عنوان یکی از عوامل آلودگی هوا، به نقش حمله ریزگردها از صحرای قره قوم در آلودگی هوای مشهد اشاره می کند و می گوید: بخشی از این موضوع ناشی از آب های مشترکی است که از هریرود و افغانستان به سد دوستی می آید و وارد ترکمنستان می شود . در حال حاضر افغانستان بخش بزرگی از این حق آبه را با زدن سد سلما توسط هندی ها گرفته است. خود ما هم نمی گذاریم آب باقی مانده به سمت ترکمنستان برود، یعنی فقط ترکمنستان در این ماجرا مقصر نیست.
3تبعات زیست محیطی بحران آببا ساخت سدهای جدید در حوزه آبخیز هریرود از سوی افغانستان، یک قطره آب به سمت ایران نخواهد آمد
درویش در اشاره به یکی دیگر از فاجعه های زیست محیطی استان به مسئله سد سلما اشاره می کند و می گوید: سد سلما که هندی ها بر روی رودخانه هریرود احداث کرده اند، باعث شده حق آبه سد دوستی به شدت کاهش یابد. ایران از نظر زبان دیپلماسی نتوانسته است منافع خود را از افغانستان بگیرد و ما به راحتی با بحران جدی در آن جا مواجه هستیم. افغانستان سدهای جدیدی که در حوزه آبخیز هریرود به کمک ترکیه، هند و چین می سازد، نشان می دهد که به زودی یک قطره آب برای ایران، مشهد و زابل نخواهد آمد. درویش در ارائه پیشنهادی در این راستا می گوید: افغانستان با کمبود برق روبه روست و خراسان رضوی پهنه های بسیار مناسبی برای استقرار سلول های فتوولتائیک (سلول خورشیدی) دارد و می تواند با تولید انرژی خورشیدی و صادر کردن آن به طرف افغانستان از آن ها آب بگیرد و این موضوع بحران را حل کند. این که ما در خراسان رضوی پهنه هایی داریم که هنوز برنج کاشته می شود، باعث تاسف است. خراسان رضوی یکی از تولیدکنندگان اصلی گوشت قرمز و لبنیات است، آن هم درحالی که گوشت قرمز و لبنیات یکی از آب برترین صنایع کشور هستند که این بحران آب تبعات متعددی در حوزه محیط زیست خراسان رضوی ایجاد خواهد کرد و مهم ترین آن فرونشست زمین است که در ادامه به آن اشاره می شود.
4سوء مدیریت فاضلاب 11 هزار لیتر در ثانیه از فاضلاب مشهد، بدون تصفیه راهی کشف رود می شود
احداث پروژه های مربوط به تصفیه خانه ها، به ویژه تصفیه خانه سپتاژ سرعت کندی دارد و پرونده آن همچنان بر زمین باقی مانده است. درویش در توضیحات خود در این زمینه می گوید: مدیریت تاسف آور فاضلاب و کمبود غیرواقعی آب شرب در مشهد یکی دیگر از معضلات زیست محیطی این شهر است، یعنی مصرف آب شرب مشهد 12 هزار لیتر در ثانیه است. قاعدتا در منطقه ای که مشکل کمبود آب دارد، اولین اولویت این است که تصفیه خانه های مجهز برای مشهد درست کنند. وی می افزاید: مشهد که گران ترین هتل های خاورمیانه را دارد و از این منظر یکی از ثروتمندترین شهرهای ایران و آسیای جنوب غربی است، تاکنون توانسته است فقط برای هزار مترمکعب در ثانیه تصفیه خانه داشته باشد و 11 هزار لیتر در ثانیه از این فاضلاب بدون تصفیه وارد کشف رود می شود که این فاضلاب خام را کشاورزان استفاده می کنند و به مصرف 7 هزار هکتار اراضی کشاورزی در شرق مشهد می رسانند. بهانه می آوریم که پول و اعتبار برای احداث تصفیه خانه نداریم. چگونه پول ندارید که تصفیه خانه احداث کنید اما 100 برابر آن رقمی را که برای احداث تصفیه خانه لازم است، هزینه می کنید تا آب را از دریای عمان شیرین کنید و بیاورید؟ درواقع، با گران ترین شیوه ممکن می خواهند آب تامین کنند.
5 بحران فرونشست زمینفاصله دشت مشهد- چناران؛ بحرانی ترین منطقه ایران از نظر شتاب فرونشست
درویش در ادامه توضیحات خود درباره فجایع زیست محیطی استان به معضل ناترازی آبخوان ها اشاره می کند و آن را مهم ترین مشکل پیش روی خراسان رضوی می داند. وی در این باره بیان می کند: در کل کشور حدود 150 میلیارد مترمکعب ناترازی آبخوان داریم؛ این میزان به معنی این است که ایرانی ها در طول چند دهه اخیر 150 میلیارد مترمکعب چیزی بیشتر از آن چه وارد سفره هایشان شده است، برداشت کرده اند. سهم خراسان رضوی از این میزان 33 میلیارد مترمکعب است، یعنی بیش از یک پنجم کل ناترازی آبخوان ها در ایران متعلق به خراسان رضوی است. وی خاطرنشان می کند: ناترازی آبخوان و خطر فرونشست خراسان رضوی بدترین وضعیت را در کشور دارد. در حال حاضر مطابق آخرین گزارش سازمان زمین شناسی، بحرانی ترین منطقه ایران از نظر شتاب فرونشست و گستردگی دشت، فاصله دشت مشهد – چناران است که شیب این فرونشست به سمت مرکز مشهد حرکت می کند و مسئله به شدت می تواند خطرناک شود، چون فرونشست باعث ترک برداشتن تمام زیرساخت هایی خواهد شد که روی زمین ساخته شده است؛ خطوط انتقال نیرو، دکل های برق، جاده ها، پل ها و... همگی آسیب خواهند دید.
6ارتفاعات و خطر سیل خیزی مشهدارتفاعات مشهد بیرون زدگی فنی دارد و ضریب هرزاب آن تقریبا صددرصد است
یکی دیگر از بحران های زیست محیطی مشهد از نظر درویش سیل خیزی این شهر است؛ موضوعی که اوایل امسال نیز گریبان مشهد را گرفت و خسارت های جانی و زیرساختی از خود به جای گذاشت. این فعال زیست محیطی در این باره می گوید: گسترش مشهد بر اساس اصول آبخیزداری شهری اتفاق نیفتاده است. طرح های توسعه مشهد ملاحظات مربوط به سیل خیزی را در نظر نگرفته است. یک بارندگی با دور بازگشت 20 یا 50 ساله می تواند خسارت های سنگینی به بار بیاورد. محلات جدیدی که در منطقه سیدی و نقاطی که اخیرا سیل آمده بود، نشان می دهد که ما پیش پاافتاده ترین ملاحظات را در توسعه شهر مشهد رعایت نکردیم. ارتفاعات مشهد که متاسفانه بیرون زدگی های فنی دارد و ضریب هرزاب آن تقریبا صددرصد است، باید حریم داشته باشد و نباید در حریم سیلابی رودخانه هایی که به سمت کشف رود می رود، ساخت و ساز کنیم. تقریبا بسیاری از این نهرها و آبراهه ها چون در بسیاری از مواقع سال خشک است، دچار ساخت و ساز بی رویه شده است که همین موضوع این خطر سیل را افزایش می دهد.
7 معضل ترافیک و بحران جزیره گرماییمشهد یکی از پرترافیک ترین شهرهای دنیاست!
از نظر درویش، یکی دیگر از بحران های زیست محیطی در خراسان رضوی موضوع ترافیک و مبلمان شهری مشهد است که به شدت خودرو محور است. درویش در این باره با اشاره به کارنامه بد لس آنجلس در دنیا از نظر هدررفت وقت و بار ترافیکی می افزاید: در تهران میزان هدررفت وقت شهروندان بیش از 5برابر لس آنجلس است و بعد از آن مشهد است. در حالی که مشهد شهری نسبتا تخت است و به راحتی می تواند موج های حمل و نقل پاک در آن جاری باشد. به راحتی می توان ساختار شهری را از خودرو محوری به بوم محوری در مشهد تغییر بدهیم. مشهد دچار بحران جزیره گرمایی است که خود آن باعث انواع و اقسام بیماری ها می شود، بنابراین مدیریت شهری در مشهد اگر برای تغییر مبلمان شهری و تسهیل امنیت دوچرخه سواران پیشگام شود، در بحران آلودگی هوا، صوتی و جزیره گرمایی هم می تواند موفق باشد. هر شهروندی که تصمیم بگیرد در ترددهای درون شهری خودش از وسایل حمل و نقل متحرک با سوخت فسیلی استفاده نکند، می تواند به اندازه کاشت 57 درخت در سال به شهرش کمک کند. طبق آمار وزارت بهداشت، مشهد به شدت درگیر بیماری های ناشی از کم تحرکی است، یعنی کبد چرب، فشار خون، سکته قلبی و دیابت آن طور که اعلام می شود بیش از 15 تا 20 هزار میلیارد تومان در سال در استان خرج درمان این بیماری ها می شود. به راحتی با تغییر مبلمان شهری می توانیم بخش قابل توجهی از این خسارت ها را جبران کنیم.
پیشنهادهای محمد درویش به استاندار برای حفاظت از محیط زیستدرویش در ارائه راهکارهای زیست محیطی خود، استاندار خراسان رضوی را خطاب قرار می دهد و می گوید: خوشبختانه مشهد صاحب استانداری محیط زیستی شده است؛ کسی که زمانی که فرماندار بود با دوچرخه تردد می کرد. من امیدوارم او بتواند جهشی بزرگ ایجاد کند و اتاق فکر تشکیل بدهد. درویش می افزاید: برای ناخدایی که نمی داند به سوی کدام مقصد می رود، هر بادی نامساعد است. تا وقتی که در استانداری و فضاهای اتاق فکری خراسان رضوی نقشه و استراتژی کلان وجود نداشته باشد که طرح مسئله درست اجرا شود تا بفهمیم مشکلات کجاست و باید چه کار کنیم، معلوم است که گفت و گوهایی که اتفاق می افتد، سازنده نیست. وی با اشاره به نقش ریزگردهای صحرای قره قوم در آلودگی هوای مشهد و نقش کشورهای افغانستان، ترکمنستان و ایران در این موضوع می گوید: امیدوارم آقای مظفری اولین گام را درست بردارد و این طرح مسئله را بکند و ببیند که ما چه بده و بستان های خردمندانه ای می توانیم با کشورهای همجوار داشته باشیم و بعد سراغ تغییر مبلمان شهری از خودرو محوری به بوم محوری برود. خود استاندار با دوچرخه به سمت استانداری حرکت کند و از همکارانش هم بخواهد این موج را راه بیندازند.