غربت مفاخر دینی در هنرهای نمایشی
مائده کاشیان
خلأ آثار تاریخی مذهبی در تلویزیون و سینما، اتفاق جدیدی نیست و معمولا در زمان‌های مختلف، به ویژه در مناسبت‌های مذهبی خاص مانند ایام عزاداری عاشورا یا ولادت رسول خدا (ص) به این کمبود اشاره شده است. رهبر انقلاب نیز در دیدار دست‌اندرکاران برگزاری همایش بین‌المللی «جعفر بن ابیطالب» که ۲۹ مرداد ۱۴۰۳ برگزار شده بود و متن آن به تازگی منتشر شده است، این موضوع را یادآوری کرده‌اند و تاکید داشتند: «در مورد ساخت فیلم هم، دوستان دفتر ما این جا حضور دارند، بگویند به مسئولین صداوسیما؛ هم در مورد جناب حمزه، هم در مورد جناب جعفر. این‌ها دنبال موضوع می‌گردند؛ به قول خودشان دنبال سوژه می‌گردند، کدام موضوع بهتر از این‌ها؟ این‌ها مفاخر تاریخی‌اند، واقعیّت هم دارند، وجود هم دارند، مثل جومونگ خیالی هم نیستند امّا مثل جومونگ جنگ کردند، مبارزه کردند؛ مبارزه سیاسی کردند، مبارزه نظامی کردند، حضور داشتند، بعد هم شهید شدند؛ در عالم هنر و تولید فیلم و سریال و مانند این چیزها، می‌شود کاملاً این ها را واقعاً پرداخت کرد؛ و امیدواریم ان‌شاءا... این کار هم انجام بگیرد.» به همین بهانه، در گفت‌وگو با حسین سلطان‌محمدی کارشناس و منتقد سینما، به علت ساخته نشدن فیلم و سریال با محوریت مفاخر تاریخی مذهبی و موانعی که در این مسیر وجود دارد، پرداختیم.
ضعف در حوزه فیلمنامه‌نویسی
حسین سلطان‌محمدی ابتدا به ضعف‌هایی که در حوزه فیلمنامه‌نویسی وجود دارد، به عنوان یکی از دلایل این کمبود اشاره می‌کند و می‌گوید: «اولا فیلمنامه‌نویس متخصص کمتر درگیر چنین سوژه‌هایی می‌شود، نکته دوم این که اگر هم خود او چنین قصه‌هایی نمی‌نویسد، اما از لحاظ تکنیکی یک تکنیسین قوی نگارش فیلمنامه است، چرا به او سفارش داده نمی‌شود که قصه‌ای با این ماهیت بنویس و محتوای تاریخی هم در اختیار نویسنده گذاشته شود. در تیتراژ بسیاری از آثار می‌بینیم مشاور تاریخی یا مذهبی دارند، وقتی این افراد وجود دارند یعنی شما می‌توانید منابع را تنظیم کنید و بگویید بنابر این زندگی‌نامه با یک سری تمهیدات تصویری، چیزهایی به آن اضافه کن که برآیند داستان یک برآیند الهی شود. چرا «مختارنامه» حتی در کشورهای منطقه اثر می‌گذارد و کمتر آثاری مانند مختارنامه داشتیم؟ ما چقدر آثاری ساختیم که در این سطح پذیرش داشته باشد؟ تعداد بسیار کم است.»
لزوم زاویه نگاه درست به روایت
سلطان‌محمدی با اشاره به برخی اختلاف نظرها درباره محتوای آثار تاریخی مذهبی و اهمیت زاویه نگاه درست درباره این موضوعات توضیح می‌دهد: «درست است که در سیستم فکری ما کش و قوس ایجاد می‌شود و بعضی افراد با روایت بعضی موضوعات مخالف هستند، مثلا داریوش ارجمند درباره «مختار» گفت این شخصیت خیلی علیه‌السلام نبوده که درباره او پروژه‌ای ساخته شود، اما میرباقری از زاویه‌ای به او پرداخت که بگوییم انتقام خون خدا گرفته شد. بله این شخصیت اشتباه هم داشته، به همین دلیل به عنوان یک شخصیت وجیه که صد درصد پشت او بایستند به او نگاه نشده بود. متن مختارنامه و پروژه‌های امثال آن در سیستم صداوسیما و سینما به نظارت بسیاری از علما می‌رسد.»
بهره‌گیری و هدایت درست افراد حرفه‌ای
این منتقد و کارشناس درباره لزوم آماده کردن منابع محتوایی و نگارش فیلمنامه بر اساس مفاخر تاریخی مذهبی می‌گوید: «دفتر دانشکده صداوسیما در قم، تهیه‌کننده تربیت می‌کند و می‌تواند به ساخت چنین مجموعه‌هایی کمک کند تا محتوا تنظیم، نوشته و بررسی شود. آنجا اندیشه را به جریان بیندازد و صداوسیما شرایط ساخت را فراهم کند.» سلطان‌محمدی همچنین به مسئولیت مدیران صداوسیما نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «درباره چند شخصیت از اطرافیان و نقاط پیرامونی پیغمبر (ص)، جعفر طیار یا جعفر ابن ابی طالب کار کردیم تا آثار مستمر و شاخصی مانند «مختارنامه» را به رخ بکشیم؟ همچنان معتقد هستم که باورمندی لازم وجود ندارد. مدیران باید بتوانند این موضوع را مدیریت بکنند. متن و منابع وجود دارد، چرا تکنیسین حرفه‌ای را به کار نمی‌گیرند؟ باید تکنیسین را درست هدایت و مدیریت کنند و بیهوده سخت‌گیری نکنند. داوود میرباقری به عنوان فیلمنامه‌نویس و کارگردان، چور باورمند است، حتی در زاویه دوربین و نگاهی که از بازیگر و کاراکترش می‌گیرد، سلامت نگاه می‌بینید.»
غفلت از قدرت تصویر
این منتقد همچنین درباره سرمایه‌گذاری نکردن روی تولید آثار درباره مفاخر تاریخی مذهبی توضیح می‌دهد: «همین الان سریال «سوجان» که پخش آن به تازگی آغاز شده و می‌خواهد قصه‌ای را از قبل انقلاب تا زمان حال روایت کند، یک مجموعه 300 قسمتی است. سرمایه‌گذاری 300 قسمتی داریم، اما سرمایه‌گذاری کوتاه‌تر برای شخصیت‌های تاریخی مذهبی نداریم.» او ادامه می‌دهد: «ممکن است اعمال فردی تکنیسین‌ها و افراد فنی که به کار گرفته می‌شوند خوب باشد، اما در ساخت فیلم و سریال یا بازی در این آثار خیلی باورمند نیستند که می‌شود این‌ها را به تصویر کشید. اصلا به قدرت نفوذ تصویر و ابزارهای مدرن امروزی دقت نمی‌کنیم.»
بهانه فناوری مدرن
حسین سلطان‌محمدی با تاکید بر لزوم سفارش محتوا به افراد کاربلد و هنرمند، می‌گوید: «حتما نباید مثل پروژه «موسی(ع)» بگویند دنبال فناوری (تکنولوژی) بسیار مدرن هستیم یا حتما باید دکور عجیب و شهر سینمایی بسازیم. به محض این که از شخصیت‌های تاریخی مانند جعفر طیار نام برده می‌شود، چیزهایی عجیب و غریبی در ذهن می‌آید. این موضوع تبدیل به یک بهانه می‌شود و می‌گویند باید سرمایه‌گذاری سنگینی اتفاق بیفتد.»
مدیریت هزینه با ایده‌های خوب
این کارشناس درباره تاثیر کمبود بودجه و سرمایه لازم برای تولید آثار تاریخی – مذهبی، ضمن تایید وجود این مشکل، می گوید: «این موضوع را هم می‌توان مدیریت کرد. می‌توان یک‌بار برای لباس، پوشش، دکور و همه این‌ها سرمایه‌گذاری کرد و سال‌ها از آن استفاده کرد. چطور همچنان از شهرک غزالی و دفاع مقدس، استفاده می‌کنیم؟ لزومی ندارد این‌ها را برای هر اثر، از نو دوخت و ساخت. اگر سریال‌های کره‌ای را دیده باشید لوکیشن همان شهرک سینمایی همیشگی است و زاویه دوربین فرق می‌کند. دکور را ساختند و همه آنجا فیلم میسازند. چه کسی می‌گوید برای هر اثری باید از نو دکور و شهرک بسازیم و هزینه کنیم؟ امروزه که می‌شود از فناوری هم استفاده کرد و می‌توان با مدیریت دقیق، صحیح و به‌روز، هزینه را به شدت پایین آورد.»
مسئولیت مدیراناین منتقد سینما درباره مسئولیت مدیران فرهنگی برای ساخت آثار درباره مفاخر تاریخی مذهبی و پرهیز از اعمال سلیقه، توضیح می‌دهد: «مدیران مدیریت عالی انجام می‌دهند، مسئولیت‌های مختلف را به افراد واگذار می‌کنند، کار را سفارش می‌دهند و اثری تولید می‌شود، اما در زمان پخش باید جلوی جوانانی که هر دو، سه سال یک بار می‌آیند به حوزه پخش تلویزیون و هر اثری را به نسبت همان دو، سه سال تصور می‌کنند و فکر می‌کنند اگر اثری پخش شود، دین زیر و رو می‌شود! گرفته شود. یعنی نگاه سلیقه‌ای کنار گذاشته شود و نگاه بنیانی را پیدا کنند. باید یک نگاه کلی وجود داشته باشد و مدیریت عالی بتواند همه اجزای خودش را کنترل کند.»
استقبال به شرط کیفیت
این منتقد درباره ترس از شکست فیلم تاریخی مذهبی در گیشه سینما و مورد استقبال نکردن از این سریال‌ها در تلویزیون به عنوان یکی دیگر از موانع، می‌گوید: «اگر اثری درست ساخته شده باشد، بیننده استقبال می‌کند. چرا «مختارنامه» هنوز هم دیده می‌شود؟ چرا تعزیه به روش سنتی همچنان برقرار است؟ مگر تماشاگر امروزی داستان‌های امروزی و تلویزیون نمی‌بیند؟ این که اثر ایدئولوژیک و تاریخی است پس دیده نمی‌شود، خیر درست نیست. خارج از ایران همچنان چنین آثاری ساخته و به خورد ما داده می‌شود، آن‌ها خوب هستند، اما اگر ما چنین آثاری تولید کنیم خوب نیست؟ این‌ها القائات بی‌ربطی است.»