حضور رئیس ستاد کل نیروهای مسلح عربستان در تهران و حضور معاون اول رئیس جمهور ایران در ریاض فصل جدیدی از روابط ایران و عربستان را گشوده است
از تنش های تاریخی تا دیپلماسی نوین
جعفر یوسفی
حضور ارتشبد فیاض بن حامد الرویلی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح عربستان سعودی، در تهران و دیدار با سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، نشان از تکاپوی دو کشور برای تعریف جدیدی از روابط منطقه‌ای‌شان دارد. این سفر در ادامه روندی صورت می‌گیرد که با میانجی‌گری چین آغاز شد و موجب بازسازی روابط دیپلماتیک ایران و عربستان پس از 7 سال قطع روابط شد. این رویداد توجه بسیاری را به چشم‌اندازهای تازه‌ای جلب کرده است که می‌تواند به بازتعریف سیاست‌های منطقه‌ای منجر شود و بر معادلات خاورمیانه تأثیر بگذارد. گرچه اختلافات تاریخی و مسائل پیچیده‌ای همچون منازعه فلسطین و اسرائیل و همچنین نگرانی‌های داخلی دو کشور همچنان چالش‌هایی بر سر راه عادی‌سازی کامل روابط ایران و عربستان به شمار می‌روند، اما نشانه‌هایی از بهبود و نزدیکی بین دو کشور دیده می‌شود. در صورتی که دو کشور بتوانند اعتماد متقابل و اقدامات نمادینی همچون رزمایش‌های مشترک یا مشارکت در کنفرانس‌های منطقه‌ای را ادامه دهند، شاید شاهد باز شدن فصلی نو در تاریخ روابط ایران و عربستان باشیم؛ فصلی که نه تنها بر مناسبات دو کشور، بلکه بر وضعیت کل منطقه تأثیرات مثبتی برجای بگذارد.احیای روابط پس از هفت سال جدایی
پس از سال‌ها درگیری دیپلماتیک، ایران و عربستان، دو کشور مهم غرب آسیا، از اسفند 1401 با میانجی‌گری چین به تفاهمی برای از سرگیری روابط رسیدند. این تحول نه تنها به دلایل دیپلماتیک، بلکه به واسطه‌ی نقش چین، به‌عنوان یک بازیگر تازه و غیرمعمول در منطقه، چشمگیر بود. روابط ایران و عربستان در طول سالیان به دلیل اختلاف‌های ایدئولوژیک، رقابت‌های منطقه‌ای و حمایت از نیروهای متفاوت در درگیری‌های منطقه‌ای از جمله در یمن، سوریه و عراق، تنش‌آلود بوده است. اما اکنون به نظر می‌رسد که هر دو کشور به دنبال گام‌هایی برای همگرایی بیشتر و کاستن از خصومت‌های متقابل‌اند.اظهارات بن سلمان در نشست شورای همکاری اسلامی و محکوم کردن تجاوز رژیم صهیونیستی به خاک ایران نشانه ای دیگر بر احتمال تغییر رویکرد سعودی می‌تواند باشد.
چشم‌انداز هم‌افزایی دفاعی
در جریان این دیدار، سرلشکر باقری از همتای عربستانی خود دعوت کرد که نیروی دریایی ارتش عربستان سعودی در رزمایش دریایی سال آینده ایران به عنوان ناظر یا با حضور یگان‌های شناور شرکت کند. این پیشنهاد بی‌سابقه نشانه‌ای از آمادگی ایران برای همکاری در عرصه‌های دفاعی و به نوعی آزمون جدی برای اعتمادسازی بین دو کشور است. نزدیکی دفاعی ایران و عربستان در منطقه‌ای که تهدیدات امنیتی از جمله تروریسم، قاچاق سلاح و مواد مخدر، و نیز حضور نیروهای خارجی در خلیج‌فارس را تجربه می‌کند، می‌تواند به تأمین امنیت منطقه‌ای کمک کرده و موازنه قدرت را تغییر دهد.
نقش بن سلمان و احتمال میانجی‌گری عربستان بین ایران و آمریکا
یکی از جنبه‌های مهم این نزدیکی، به روابط احتمالی ایران و آمریکا مربوط می‌شود. محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان که رابطه نزدیکی با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا دارد، ممکن است بتواند به عنوان یک واسطه میان ایران و آمریکا عمل کند. برخی تحلیلگران معتقدند که عربستان سعودی می‌تواند به جای عمان، نقش میانجی‌گری در گفت‌وگوهای احتمالی ایران و آمریکا را در آینده ایفا کند.
نشست اضطراری کشورهای اسلامی و غیبت رئیس‌جمهور ایران
یک روز پس از این دیدار روسای ستاد کل دو کشور، اجلاس اضطراری کشورهای اسلامی در ریاض برگزار شد که به مسائل مهم جهان اسلام از جمله منازعه فلسطین و اسرائیل اختصاص داشت. این نشست، با حضور نمایندگان حدود 57 کشور اسلامی برگزار شد، اما مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، در این نشست غایب بود. در عوض، محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور ایران، ریاست هیئت ایرانی را برعهده گرفت. این غیبت رئیس‌جمهور ایران، پرسش‌هایی را در خصوص دلایل آن مطرح کرده است.برخی تحلیلگران این غیبت را به اختلافات سیاسی و جناحی در ایران و همچنین به مسئله تعارفات دیپلماتیک میان دو کشور مرتبط می‌دانند. از سویی، عده‌ای بر این باورند که ایران به دلیل دیدگاه‌های متفاوتش درباره فلسطین و راهحل منازعه اعراب و اسرائیل ترجیح داد در سطح عالی در این نشست حضور نیابد. همچنین، برخی تحلیل‌ها بر آن است که ایران منتظر اقدامات متقابل از سوی عربستان سعودی برای سفر یک مقام ارشد به تهران است تا زمینه برای تقویت تعاملات و گفت‌وگوهای رسمی بیشتر فراهم شود. هم چنین تلاش برای نزدیکی به عربستان با مخالفت‌هایی از سوی برخی جناح‌های سیاسی ایران نیز روبه‌روست. با وجود اهمیت استراتژیک این نزدیکی، برخی از این گروه‌ها همچنان با احتیاط به این رابطه نوپا می‌نگرند و شاید به دلیل تجربه‌های گذشته در زمینه اختلافات مذهبی و سیاسی با عربستان، از تعمیق روابط اجتناب می‌کنند. این نگرانی‌ها همچنین به نحوی به سیاست خارجی ایران در قبال اسرائیل و حمایت از گروه‌های فلسطینی مرتبط است، که از اولویت‌های ایران در سیاست منطقه‌ای محسوب می‌شود و در تقابل با دیدگاه عربستان سعودی قرار دارد.
آینده روابط؛ فرصت‌ها و چالش‌ها
بازسازی روابط ایران و عربستان سعودی، چنانچه به صورت پایدار پیش رود، می‌تواند به تحولات گسترده‌ای در غرب آسیا منجر شود. این همگرایی، در عین حال، برای هر دو کشور فرصت‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی به دنبال دارد. عربستان با پیش‌روی در مسیر اصلاحات اقتصادی و اجتماعی به دنبال جلب سرمایه‌گذاری و توسعه اقتصادی است و ایران نیز در این مقطع به شدت نیازمند همکاری‌های اقتصادی و رفع تحریم‌های بین‌المللی است. این همگرایی می‌تواند به ثبات در منطقه کمک کند و به روند صلح و امنیت در خاورمیانه شتاب بخشد.
فراخبر
چرا پزشکیان نرفت؟
گل عنبری
مسعود پزشکیان رئیس جمهور ایران در تماسی با بن سلمان ولی عهد عربستان بیان داشت که به علت «تراکم امور اجرایی» نمی‌تواند در نشست سران کشورهای عربی و اسلامی در ریاض برای بررسی دو جنگ غزه و لبنان شرکت کند و محمد رضا عارف معاون اول او در این اجلاس حضور خواهد یافت.
نرفتن رئیس جمهور به ریاض پرسش مهمی درباره علت آن را مطرح می‌کند؟ در روابط دو جانبه مشکلی حادث شده است یا مساله چیز دیگری است؟ به نظر می‌رسد عدم مشارکت به روابط دو جانبه ارتباطی ندارد و اتفاقا تماس اخیر رئیس جمهور ایران با بن سلمان به احتمال زیاد با این هدف بوده است که مانع سوء تفاهمی در این خصوص شود. در این تماس هم بنا به سایت ریاست جمهوری دو طرف به نیکی از روابط دو کشور یاد کرده‌اند. ایران همواره بر برگزاری نشست سران همکاری اسلامی درباره جنگ غزه و سپس لبنان برای ترغیب کشورهای اسلامی به اتخاذ موضعی یکپارچه فراخوانده و در چنین وضعیتی بعید است که مشغله کاری مانع سفر به عربستان و مشارکت در نشست پیش‌گفته شده باشد. پس علت عدم حضور پزشکیان در این اجلاس چیست؟ به ویژه که خود ایران بانی و دعوتگر به این نشست بوده است و ظاهرا خود وزیر خارجه در سفر اخیر خود به ریاض دوباره خواستار برگزاری نشست سران سازمان همکاری اسلامی شده است. در حالی که اساسا وقتی نشست سران همکاری اسلامی با شمول همه سران عرب نیز هست؛ اما عربستان پس از دریافت پیشنهاد ایران، آن را به اجلاس سران عربی و اسلامی تغییر داد و به نظر می‌رسد که با برگزاری همزمان نشست سران عرب و اسلامی در قالب یک اجلاس اهداف خاصی را پیگیری می‌کند که یکی از آن‌ها می‌تواند معرفی نشست به عنوان ابتکاری عربستانی باشد.اما به نظر می‌رسد که علت اصلی عدم مشارکت ایران در سطح رئیس جمهور و وزیر خارجه به وجود نگرانی خاصی نسبت به بهره‌برداری احتمالی از این اجلاس برای طرح و پیگیری برخی طرح‌ها و راهکارهای مخالف سیاست جمهوری اسلامی ایران مانند راه حل دو دولتی و غیره در کنار نبود امیدی برای مثمر ثمر بودن اجلاس جهت توقف جنگ بر می‌گردد؛ به خصوص که اجلاس سران عربی و اسلامی متعاقب برگزاری اجلاس بین‌المللی «اتحاد برای اجرای راه حل دو دولتی» در 30 اکتبر گذشته برگزار می‌شود که در دو هفته اخیر پرسش‌ها و شک و تردیدهایی را در برخی محافل منطقه‌ای درباره اهداف نشست و برگزاری آن قبل از اجلاس سران عربی اسلامی برانگیخت؛ از جمله این که برخی معتقد بودند که برگزاری اجلاسی برای توقف جنگ و این کشتار بر نشست «اتحاد برای اجرای راهحل دو دولتی» اولویت و ارجحیت داشت و پس از تحقق آن ریاض می‌توانست مسائل دیگر را پس از توقف جنگ پیگیری کند.اما مقدم کردن اجلاس راه حل دو دولتی فی نفسه می‌تواند کاشف از اولویت کاری ریاض در مواجهه با این بحران و پیگیری سیاستی در این خصوص به ویژه با بازگشت ترامپ به قدرت باشد که آشتی با تهران تاکنون تاثیری بر آن نگذاشته است. در هر صورت، باید منتظر ماند و دید که آیا نشست جدید سران کشورهای عربی و اسلامی متفاوت از اجلاس قبلی سران همکاری اسلامی و خروجی آن گامی موثر و جمعی در جهت توقف جنگ خواهد بود؟ یا تفاوت خاصی با آن نخواهد داشت؟