حال وخیم «یار مهربان»
محمد بهبودی نیا
«ای بابا دلتون خوشه، با این وضعیت اقتصادی نه پول خرید کتاب رو داریم نه اعصاب خوندنش رو»؛ این پاسخ تعدادی از مردم به این سؤال ماست که «آخرین کتابی که خوانید چه زمانی بود؟»
دلیل این پرس و جوها از مردم درباره کتاب و کتاب‌خوانی، آغاز سی و دومین دوره هفته کتاب ایران از 23 تا 30 آبان ماه 1403 با شعار «خواندن برای همدلی» است. برای رسیدن به پاسخ دلیل کتابنخوان شدن تعداد زیادی از مردم باید سراغ فردی می‌رفتیم که خودش در این حوزه فعالیت می‌کند و دغدغه ایجاد شوق کتاب‌خوانی میان مردم را دارد. کمال شفیعی، شاعر، نویسنده و پژوهشگر ادبی که چند سالی است برای رساندن کتاب به دست کودکان مناطق محروم فعالیت‌هایی را در دستور کار قرار داده، یکی از همین افراد است. گفتوگوی خراسان با این فعال حوزه ادبیات را در ادامه می‌خوانید.
برگزاری برنامه‌های هفته کتاب را بر کتابخوان شدن مردم تا چه حد مؤثر می دانید؟
برخی افراد به نوع برگزاری برنامه‌های هفته کتاب انتقاداتی وارد می‌کنند که این انتقادات تا حدی قابل توجه است. با این حال، واقعیت این است که اگر این برنامه‌های محدود هم برگزار نشوند، در شرایط کنونی چه جایگزینی برای آن وجود دارد؟ در شرایطی که فشار اقتصادی نیازهای ضروری زندگی را از سبد خانوارها حذف کرده، برگزاری این برنامه‌ها به صورت سالانه، به عنوان یک یادآوری درباره اهمیت کتاب‌خوانی، غنیمت است.
تا چه حد بهروزرسانی برنامه‌های هفته کتاب را ضروری می دانید؟
در سال‌های ابتدایی، اجرای این طرح، حرکت خوبی به شمار می‌آمد، اما در ادامه مسئولان برگزاری هفته کتاب و کتاب‌خوانی باید ساختار حمایتی را دنبال می‌کردند. قراردادن بودجه‌ای در سبد هر خانواده به‌عنوان کمک هزینه خرید کتاب و هزینه‌های فرهنگی یکی از این موارد است. تا زمانی که ما به تقویت فرهنگ نپردازیم، مجبوریم هزینه‌های هنگفتی را برای ترمیم زیربناهای اقتصادی متحمل شویم. یک شهروند کتابخوان در حقیقت یک شهروند فرهنگ‌مدار است که با رعایت بسیاری از موضوعات فرهنگی، بار هزینه‌های اصلاحی ناشی از رعایت نشدن این موضوعات را از دوش مسئولان برمی‌دارد. اگر در زمان مناسب برای فرهنگ، بودجه‌های لازم هزینه نشود، در آینده باید برای پلیس، قاضی و ساخت دادگاه‌هایی برای رسیدگی به بزهکاری اجتماعی هزینه کنیم. هماکنون، برخی مسئولان ساختن پل، سد و خیابان را از فعالیت در راستای ایجاد اشتیاق به کتاب‌خوانی مهم‌تر می‌دانند، اما باور کنید که اگر فرهنگ شهروندان یک جامعه با کتاب‌خوانی رشد نکند، تمام این هزینه‌ها بیهوده است. ما برای ایجاد جامعه‌ای مدرن از پرداختن به فرهنگ کتاب‌خوانی ناگزیریم.
جایی درباره موازی کاری مسئولان برگزاری حوزه کتاب و اتلاف هزینه‌ها در هفته کتاب صحبت کرده بودید. لطفاً در این باره هم توضیح دهید.
امروز مسئله کتاب و کتاب‌خوانی، موضوعی بغرنج است. هزینه‌های هنگفتی برای برگزاری هفته کتاب‌خوانی در نظر گرفته می‌شود، اما این هزینه‌ها هدفمند نیستند. ما برای کتاب‌خوانی، برنامه مدون و منسجمی نداریم. نهادهای مختلف به صورت جزایر دورافتاده از هم عمل می‌کنند. در نتیجه، برنامه‌های صوری مانند رنگ کردن اتوبوس و راه‌اندازی کتابخانه سیار و... انجام می‌شود. در حالی که به جای موازی‌کاری، باید اتاق فکری مرکزی تشکیل شود و برنامه‌های مؤثر در دستور کار قرار گیرد. متاسفانه گاهی اوقات دیده می‌شود مسئولانی که در مراسم‌های رسمی روبان آغاز هفته کتاب را می‌برند، خودشان کتاب نمی‌خوانند. بی تردید این افراد نمی‌توانند برای کتاب و کتاب‌خوانی کار موثری انجام دهند و جز هدررفت بودجه شاهد اتفاق دیگری نخواهیم بود.
آموزش و پرورش در کتاب نخوان شدن کودکان امروز چقدر نقش دارد؟
سیستم آموزش و پرورش ما، متاسفانه، گاهی به یک سیستم فسیلی تبدیل می‌شود. آموزش یکسان و بدون توجه به استعدادهای هر کودک باعث تبدیل کودکان به ربات‌هایی می‌شود که فقط اطلاعات را حفظ می‌کنند. این نوع آموزش، نه تنها کودکان را از کتاب و کتاب‌خوانی دلزده می‌کند، بلکه استعدادهای آن‌ها را نیز کشته و آن‌ها را به افرادی بلاتکلیف و بی هدف در جامعه تبدیل می‌کند.
در سفرهای تان به دیگر کشورها محیط کتاب‌خوانی را در این کشورها چطور دیدید؟در ژاپن، کتاب‌خوانی به یک عادت روزمره تبدیل شده و از کوچکترین فرصت‌ها برای آن استفاده می‌شود. در حالی که در ایران، کتاب در بسیاری از موارد بیشتر جنبه دکوری پیدا کرده و به عنوان وسیله‌ای برای تزیین محیط استفاده می‌شود.این تفاوت، نشان‌دهنده برنامه‌ریزی‌های پیگیرانه و رصد دقیق تأثیر کتاب در کشورهای پیشرفته است. آن‌ها نیازسنجی مخاطب را در اولویت قرار می‌دهند و میزان استقبال و تأثیر کتاب را رصد می‌کنند.در ترکیه با فراهم کردن رفاهیات و خدمات مختلف در محیط کتابخانه‌ها به صورت شبانه روزی، اشتیاق به مطالعه را در افراد زنده نگه می‌دارند. این یک اصل مهم است که توزیع رایگان کتاب و... در هفته کتاب به تنهایی کافی نیست بلکه باید پس از توزیع کتاب میزان مطالعه و تأثیر گذاری آن بر جامعه ، ارزیابی شود.
سرنوشت کتاب‌های کاغذی را در عصر مدرن چگونه ارزیابی می‌کنید؟
فناوری همیشه در حال تغییر و تحول است و این تغییرات به صورت طبیعی بر کتاب نیز تأثیر می‌گذارد؛ اما من باور دارم که کتاب کاغذی همچنان جاودانه خواهد ماند.