سدهای روسی، قاتل خزر
صادق غفوریان
روند کاهش جدی سطح آب دریای خزر، همسایگان ساحلی این دریاچه را نگران کرده و تلاش می کنند با همگرایی و همت همسایگی، راهی برای نجات آن بیابند؛ البته که در این میان برخی همسایگان خزر که بیشتر از دیگران انگشت اتهام کاهش این تراز آب، به سوی آن هاست آن طور که باید به موضوع ورود نمی کنند. در همین حال دکتر شینا انصاری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست که روزهای قبل در اجلاس کاپ ۲۹ در باکو که به عنوان یکی از مهمترین اجلاس‌های محیط زیستی جهان به شمار می آید حضور یافت، از توافق با همسایگان خزری درخصوص نجات خزر خبر داد.انصاری جمعه 25 آبان در این باره در توضیحات بیشتری این طور گفت: در دو روز دیگر اجلاس هم جلسات بسیار خوبی را داشتیم. در روز دوم در جلسه مهمی با موضوع «تغییر اقلیم و عوارض آن بر دریاها» درباره مشکلات محیط زیستی که دریای خزر با آن مواجه است؛ از جمله کاهش سطح تراز آب و تهدیدهای اکولوژیک آن و ضرورت همکاری کشورهای عضو کنوانسیون تهران صحبت کردم. وزرای محیط زیست آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان هم در این جلسه حضور داشتند و قرار شد برای کاپ ۷ مرتبط با کنوانسیون تهران (خزر) که سال آینده در تهران برگزار می‌شود، همکاری کنند.
پیش بینی کاهش 18 متری خزر!
در سال های اخیر، برخی از ما حتما در سفرهایمان به سواحل خزر این کاهش سطح آب را نه با محاسبات دقیق و فنی بلکه با مشاهدات ساده و معمولی کاملا احساس می کنیم. نمونه این کاهش سطح آب را هر سال در ساحل فرح آباد ساری به سادگی می توان دید که چگونه آب، از ساحل دور و دورتر می شود.
روند کاهشی تراز آب خزر، اما در بررسی های کارشناسان کشورهای ساحلی در سال های اخیر از ارقام و اعداد نگران کننده ای حکایت می کند. امید صدیقی، مدیرکل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست به تازگی چنین گفته است: بر اساس سناریوی بدبینانه افزایش دما، گازهای گلخانه‌ای، افزایش شدت تابش خورشید و کاهش بارندگی باعث می‌شوند ورودی آب دریای خزر کم شود که منظور کاهش سطح رودخانه ولگاست. در نتیجه روند کاهش تراز آب تا چندین سال آینده ادامه خواهد داشت. پیش بینی بسیار بدبینانه‌تر کاهش ۱۸ متری تراز آب دریای خزر است. پیش‌بینی بینابینی هم وجود دارد. این پیش بینی می‌گوید سطح آب بارها افزایش پیدا می‌کند و در کنارش تبخیر هم وجود دارد و باوجود این‌که مقداری تراز آب دریای خزر کاهش مییابد اما در تراز متوسط باقی می‌ماند.
حذف یک چهارم خزر تا 20 سال آینده؟
این مسئول پیش بینی بدبینانه دیگری را هم مطرح می کند و می گوید: باید به این مسئله توجه کنیم که روسیه بیشترین آسیب را از کاهش سطح تراز دریای خزر می‌بیند؛ چون شیب دریای خزر در آن قسمت ملایم و کم عمق است. اگر تا ۲۰ سال آینده تراز آب دریای خزر کاهش یابد، تقریبا یک چهارم دریای خزر یعنی در قسمت شمالی خشک و از دسترس خارج می‌شود. این بحران بسیار بزرگی برای روسیه ایجاد می‌کند چون آن‌ها چندین بندر بزرگ در دریای خزر دارند.
هشدار خزری الهام علی اف به پوتین
کاهش سطح آب در خزر، همانطور که اشاره شد دیگر نیاز به محاسبات فنی ندارد و روز به روز می توان افت تراز را تشخیص داد. مردادماه گذشته الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان که در باکو میزبان پوتین رئیس جمهور روسیه بود، در یکی از نشست ها با انگشت اشاره اش، صخره ای را به پوتین نشان می دهد و می گوید، «دو سال قبل این صخره زیر آب بود، اما حالا حداقل یک متر روی آب است.»
با این حرکت الهام علی اف، به نظر می رسد نشانه ها و برخی دیدگاه های کارشناسی علاوه بر مداخلات انسانی، تغییر اقلیم، گرمایش زمین و کم بارشی از دیگر عوامل افت تراز آب را معطوف به روسیه و کاهش حقابه ها می دانند. ماه قبل رسانه مطرح آمریکایی سی ان ان در گزارشی نوشت: دریای خزر توسط ۱۳۰ رودخانه تغذیه می‌شود، هرچند حدود ۸۰ درصد از آب آن تنها از یک رودخانه به نام ولگا تأمین می‌شود که طولانی‌ترین رودخانه اروپاست و از میان مناطق مرکزی و جنوبی روسیه می‌گذرد.
ساخت 40 سد در مسیر حقابه های خزر
به گفته ولی کالجی، کارشناس مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز در دانشگاه تهران، روسیه ۴۰ سد ساخته و ۱۸ سد دیگر در حال ساخت دارد که موجب کاهش جریان آبی می‌شود که به دریای خزر وارد می‌شود.
ماتیاس پرانگه، مدل‌ساز سیستم‌های زمین در دانشگاه برمن در آلمان به سی ان ان گفته است: با گرم‌تر شدن جهان، سطح آب «به طور چشمگیری کاهش خواهد یافت». تحقیقات او پیش‌بینی می‌کند که تا پایان قرن، سطح آب بین ۸ تا ۱۸ متر (۲۶ تا ۵۹ فوت) کاهش خواهد یافت، بسته به این که جهان چقدر سریع به کاهش آلودگی ناشی از سوخت‌های فسیلی اقدام کند. سی ان ان همچنین به مطالعه‌ای از جوی سینگارایر، استاد اقلیم‌شناسی در دانشگاه ریدینگ انگلستان اشاره کرده که ممکن است تا سال ۲۱۰۰ سطح آب تا ۳۰ متر (۹۸ فوت) کاهش یابد. حتی در سناریو‌های خوشبینانهتر گرمایش جهانی، بخش کم‌عمق‌تر و شمالی دریای خزر، که عمدتاً در اطراف قزاقستان واقع شده، به طور کامل ناپدید خواهد شد.