شیفتگان شکوه شاهنامه از توس تا توکیو
حسن عارفی مهر
آیین رونمایی از کتاب «از شفاهی تا کتبی» نوشته دکتر «کومیکو یاماموتو» از پژوهشگران اهل ژاپن با حضور جمعی از استادان و دانشجویان دانشکده زبان و ادبیات فارسی به همت نشر سخن و کتابخانه قطب علمی دانشگاه فردوسی در مشهد برگزار شد.در ابتدای این نشست، دکتر محمدجعفری قنواتی، پژوهشگر حوزه فرهنگ و ادبیات عامه گفت: قبل از این که بخواهیم نظرات خانم یاماموتو را درباره فرهنگ ایران و شاهنامه فردوسی بررسی کنیم باید به نکاتی توجه کرد. باید به این نکته اشاره‌کنیم که بنیاد فرهنگ ایران، فرهنگ کتبی است یعنی انتقال مؤلفه‌های فرهنگ ایران به‌طور اساسی از طریق منابع مکتوب منتقل‌شده است نه از طریق مؤلفه‌های شفاهی یا عناصر و شخصیت‌های شفاهی و این نکته در شناخت فرهنگ ایران بسیار اساسی است.شکوه فرهنگ کتبی در ایران
این پژوهشگر حوزه فرهنگ‌عامه سپس درباره منابع مکتوب شاهنامه گفت: منابع شاهنامه مکتوب بوده است.
نیاکان ما درباره بیشتر موضوع‌ها کتاب نوشته‌اند درباره اسب مثل اسب نامه‌ها یا فرس نامه‌ها، درباره چگونگی نگهداری اسب، ده‌ها فرس‌نامه داریم، درباره چگونگی نگهداری از گاو، چگونگی نگهداری از ماکیان، زنبورداری، کشاورزی، پرورش زعفران، چای، قهوه، قلیان، شطرنج و...کتاب نوشته‌شده که این‌ها اثر مکتوب هستند. آثاری که ذکر شد، آثاری است که باقی ماندند، البته آثار زیادی در اثر حمله ها و جنگ‌ها از بین رفتند. اگر چنین فرهنگی را شفاهی بدانیم به فرهنگ مکتوب ظلم کرده ایم. این فرهنگ، فرهنگ کتبی است.
تعامل شفاهی و کتبی
وی در ادامه ضمن اشاره به تعامل فرهنگ شفاهی و کتبی گفت: در بسیاری از کشورها ازجمله کشور خود ما، برخی از نویسنده‌ها، داستان‌پردازان و شاعران، ممکن است داستانی از ادب عامه را موضوع کتاب خودشان قرار دهند وآن را باز سرایی کنند، اما این تعامل در ایران یک‌طرفه نیست که ادیبان و نویسندگان و شاعران نکاتی از ادب عامه را در کتابشان وارد کنند، بلکه عکس این حرکت ادبی هم وجود دارد یعنی داستان‌هایی از ادب رسمی وارد ادب عامه شده است که این برای درک موضوع کتاب خانم یاماموتو بسیار اساسی است.
مقایسه زبان فردوسی با زبان نقالان
وی خاطرنشان کرد: فردوسی نه‌فقط با نقالان زمان خودش، بلکه با نقالان امروز هم قابل قیاس نیست. فردوسی در فرهنگ ما یک حکیم کامل است. مخاطبان این دو حوزه متفاوت هستند. پس باید به این نکته اشاره‌کنیم که زبان فردوسی با زبان نقالان متفاوت بوده است. اگر قرار بر مقایسه باشد باید زبان فردوسی با زبان برزونامه‌جدید که 30 هزار بیتی است، مقایسه شود.
دکتر جعفری قنواتی تصریح کرد: این‌گونه نیست که منابع شاهنامه مشخص نباشد. فردوسی مطرح می‌کند: «یکی نامه بود از گَه باستان /فراوان بدو داستان و...» منظور فردوسی از این کتاب، خدای نامه بوده است. منبع شاهنامه ابومنصور، خدای‌نامه بوده که هر قسمتش یک جایی پراکنده بوده است. همچنین فردوسی درجایی می‌گوید که به نقل از دهقان یا به نقل از موبد یا به نقل از آزاد سرو یا به نقل از شادان برزین مطالبی را آورده و این دیگر ابهامی را باقی نمی‌گذارد که بخواهیم بگوییم منبع فردوسی صرفاً منابع شفاهی بوده است و البته باید به این نکته توجه داشت که سنت شفاهی همیشه در کنار سنت کتبی وجود داشته است.
منابع شاهنامه کتبی بوده یا شفاهی؟
دکتر محمود حسن‌آبادی، مترجم کتاب نیز ضمن ارائه توضیحاتی درباره مطالب موجود در این کتاب گفت: این که ما تصور می‌کنیم که اگر چیزی شفاهی شد، عده‌ای که از سواد بالایی برخوردار نیستند، این را می‌پسندند و افراد فرهیخته و باسواد بافرهنگ شفاهی ارتباطی برقرار نمی‌کنند، درست نیست. از طرفی اگر تصور کنیم که فردوسی منابع کتبی را پیش رو داشته، چیزی بر ارج فردوسی افزوده نمی‌شود چنان که اگر تصور کنیم فردوسی به شفاهیات بسنده کرده، بازهم چیزی از فردوسی کم نمی‌شود. فردوسی همیشه در اوج آسمان ادب است.
دکتر لیلا حق‌پرست از دیگر سخنرانان این مراسم ضمن اشاره به ترجمه روان این کتاب که سهم بزرگی در درک مخاطبان از متن را به همراه دارد، گفت: این کتاب آن‌قدر روان بود که ابتدا فکر کردم یک نویسنده فارسی‌زبان آن را نوشته است وبه همین دلیل در طول مطالعه نیازی به خواندن پاورقی پیدا نکردم. خانم یاماموتو در این کتاب به ارزش منابع شفاهی هم‌راستا با منابع کتبی اشاره و بیان می‌کند ما با هیچ قطعیتی نمی‌توانیم بگوییم منابع اصلی سرایش شاهنامه شفاهی یا کتبی بوده است.
اصل رعایت اقتصاد واژگان در ترجمه کتابدر ادامه دکتر محمد بیانی، پژوهشگر حوزه ادبیات فارسی نیز در این مراسم به نکاتی درباره کیفیت ترجمه کتاب پرداخت و گفت: مهم‌ترین نکته‌ای که در ترجمه این کتاب به چشمم خورد، مشکلات نحوی است. این مشکلات نحوی اقتصاد واژگانی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. اقتصاد واژگانی، کاربرد کمترین واژگان برای بیان بهترین معنی و همچنین انتخاب واژه‌های متناسب بامعنی است.
وی افزود: ترجمه‌های نادرستی در متن کتاب دیده می‌شود البته تعداد آن‌ها کم است ولی تأثیرگذار و مهم‌اند. همچنین یک سری ترجمه‌های غیرمنطقی و غیرضروری نیز در این اثر دیدم.
بیانی در خصوص توالی افعال در این اثر نیز گفت: توالی افعال یک چالش بزرگ برای مترجم‌هاست که بسیاری از آن‌ها در مخمصه آن گیر می‌کنند، در این کتاب هم این اشکال دیده می‌شد. در برخی ازجمله ها به‌راحتی می‌شد به جای چند فعل از یک فعل استفاده کرد اما در یک ارزیابی کلی ترجمه نسبتاً روان و سلیس است.
پیام نویسنده ژاپنی به ایرانی‌ها
در پایان این مراسم، پیام دکترکومیکو یاماموتو، نویسنده کتاب توسط دکتر حسن‌آبادی در جلسه قرائت شد که در ادامه بخشی از آن را می‌خوانیم:
برای من افتخار بزرگی است که این کتاب در ایران، زادگاه ابوالقاسم فردوسی موردبررسی قرار می‌گیرد. فردوسی یکی از بزرگ‌ترین شاعران تمام اعصار است که همواره او را تحسین کرده‌ام. بدیهی است من به‌عنوان یک فرد خارجی با جهان شاهنامه آشنایی کمتری داشته باشم، جهانی که شما در آن به دنیا آمده و رشد کرده‌اید. اطمینان دارم که این کتاب کاستی‌ها و ضعف‌های زیادی دارد که ممکن است دریافت‌ها و برداشت‌های من از حماسه‌های ایرانی نیازمند اصلاحات و بازنگری‌هایی باشد.
مطلب مرتبط
شاهنامه بر اساس منابع شفاهی سروده شده یا مکتوب؟ این سؤالی است که ذهن تعداد زیادی از ما را به خود جلب کرده و حتی شاهنامه پژوهان خارج از ایران نیز دراین‌باره تأملاتی داشته‌اند. دکتر محمدجعفر یاحقی که خود از شاهنامه پژوهان نامدار هم روزگار ماست، درجایی گفته است: «ظاهراً برای اولین بار ژول مول اعلام کرد مبنای نظم شاهنامه داستان‌های شفاهی بوده، ولی نولدکه برعکس ژول مول منابع مکتوب را منبع شاهنامه دانسته و بعدها جمع زیادی از شاهنامه شناسان نظر نولدکه را سرلوحه کار خود قرار داده‌اند. چندین دهه پیش اُلگا دیویدسن، شاهنامه شناس آمریکایی، گزاره‌های قالبی میلمن پری و آلبرت لرد را که بر اساس مطالعه در حماسه‌های اقوام اولیه پدید آمده بود، مطرح کرد. او بود که این بحث را درباره منابع شاهنامه دوباره بر سر زبان‌ها انداخت. کتاب «از شفاهی تا کتبی» نوشته دکتر کومیکو یاماموتو چاپ نشر سخن که در اصل بر پایه رساله دکترای او در دانشگاه لندن نوشته‌شده، در گرماگرم این بحث‌ها در سال 2000 پدید آمده است.»
پژوهشگر کتاب «از شفاهی تا کتبی» در این اثر کوشیده با دقت نظر تمام به این موضوع اختلافی بپردازد. او این موضوع را بر پایه اسناد درون و برون‌متنی دنبال کرده است. درنهایت هم به نظریه‌ای میانه رسیده است به‌این‌ترتیب که شاهنامه حماسه‌ای است مکتوب، اما ظاهراً به‌گونه‌ای غیرمستقیم از سنت شفاهی نیز تأثیر پذیرفته است.
دکتر کومیکو یاماموتو عضو موسسه مطالعات ایرانی دانشگاه گوتینگن بوده و تخصص وی ادبیات فارسی و سنت شفاهی در فرهنگ ایران است. این پژوهشگر ژاپنی در این کتاب به دنبال بیان این نکته است که سنت شفاهی چگونه بر حماسه ملی ایران، شاهنامه و سایر حماسه‌های فارسی تأثیرگذاری داشته است. یاماموتو تحقیقش را بر اساس سه چاپ از شاهنامه به انجام رسانده است: چاپ ژول مول در قرن نوزدهم، چاپ برتلس (مسکو) و چاپ جدید استادجلال خالقی مطلق (که در زمان انتشار کتاب پنج جلد آن منتشرشده بوده است).