سعادتِ تدوین «دانشنامۀ زبان و ادب فارسی»
علیرضا حیدری
هفتۀ کتاب فرصتی است مناسب برای معرفی برخی کتاب‌هایی که ارزش و اعتبار آن‌ها حتی بیش از تراز معمول است و گاه در غبار روزگار پنهان می‌ماند. دست‌کم این گونه آثار کم‌نظیر و گاه بی‌نظیر باید برای اهل علم و کتاب شناسانده شود. متأسفانه وقتی به آگهی‌های شهری که به تبلیغ کتاب می‌پردازند نگاه می‌کنیم، سوگیری‌ها مانع از معرفی آثار خوب در همۀ گونه‌های نوشتاری می‌شود و تنوع موضوع و نویسنده را در تبلیغ کتاب‌ها نمی‌بینیم. بی‌گمان این رویه به ضرر فرهنگ و سیاست گسترش کتاب‌خوانی است. بنابراین، محروم کردن دیگران از مجموعۀ نشر کاری به صواب نیست. ازاین‌رو، مناسب دیدم در حال‌وهوای هفتۀ کتاب اثری درخور و ارزشمند را معرفی کنم.شهریور 1399 بود که یکی از سرآمدان ادب فارسی، با کارنامه‌ای افتخارآمیز ما را ترک کرد. سهم زنده‌یاد سعادت، چنان برای ادبیات و زبان فارسی شناخته‌شده است که پس از درگذشت او، هم کتاب زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی او شامل ۲۲ مقاله از استادان و دوستداران و علاقه‌مندان این استاد گران‌قدر منتشر شد و هم انجمن صنفی ویراستاران ـ که او همراه همیشگی انجمن بود و در دومین مراسم «تقدیر از پیش‌کسوتان ویرایش» در نمایشگاه کتاب تهران (اردیبهشت ۱۳۹۷) از وی قدردانی شد ـ، یادنامه‌ای در بزرگداشت این استاد چاپ و منتشر کرد.
استاد اسماعیل سعادت ادیب، زبان‌شناس، مترجم، عضو پیوستۀ شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی، عضو شورای عالی ویرایش سازمان صدا و سیما، مدیر گروه دانشنامۀ تحقیقات ادبی، از پیش‌گامان بزرگ عرصۀ ویرایش در ایران و چهرۀ ماندگار جمهوری اسلامی ایران بود. نام او چنان با ادبیات ایران پیوند خورده است که ده‌ها عنوان کتاب و مقاله را می‌توان یاد کرد که از ایشان بر جای مانده است که در این میان نام «دانشنامۀ زبان و ادب فارسی» به زیبایی و شکوه می‌درخشد. سرپرستی این اثر ارزشمند ـ که در دوران حضور ایشان در فرهنگستان پایه‌گذاری شد و تقریباً در دوران زندگی ایشان سامان یافت ـ، به آن مرد بزرگ واگذار شد. یقیناً اگر اعتبار علمی و خصوصیات اخلاقی و مخصوصاً مدیریت ایشان نبود، امروز زبان فارسی صاحب چنین دانشنامه‌ای نبود.
تدوین، ویرایش و آماده‌سازی این اثر حدود بیست سال طول کشید. دانشنامۀ زبان و ادب فارسی از قلم‌های وزینی بهره برده است، ازجمله: عبدالمحمد آیتی، نصرا... پورجوادی، حسن حبیبی، غلامعلی حداد عادل، محمد خوانساری، احمد سمیعی گیلانی، علی‌اشرف صادقی، کامران فانی، محمدعلی موحد و ابوالحسن نجفی.
انتشار دورۀ ۱۲جلدی دانشنامه که نخستین دانشنامۀ اختصاصی در معرفی مهم‌ترین اطلاعات مربوط به زبان و ادب فارسی در همه شاخه‌های آن است، به سال 98 برمی‌گردد؛ زمانی که با همکاری انتشارات سخن، برنامۀ گروه به دو فعالیت تدوین مجموعه‌های برگزیدۀ مقالات دانشنامه و تدوین جلد نهایی دانشنامه اختصاص یافته بود.
جالب است که اولین مجموعۀ بلند دانشنامه با عنوان «فردوسی و شاهنامه‌سرایی» در ۱۳۹۰، در هزارۀ شاهنامۀ فردوسی، رونمایی شد. شش مجموعۀ بلند دیگر با عنوان‌های انواع ادبیات و سبک‌های ادبی فارسی، پنج شاعر بزرگ ایران، ادبیات معاصر ایران، ایران‌شناسی و ایران‌شناسان، بلاغت و عروض و قافیه در ادب فارسی و فرهنگ‌ها و لغت‌نامه‌ها در زمان حیات استاد آماده و به همراه ویراست دوم مجموعۀ فردوسی و شاهنامه‌سرایی برای انتشارات سخن فرستاده شد. شش مجموعۀ کوتاه نیز در احوال و آثار ابوریحان بیرونی، ناصر خسرو، خواجه عبدا... انصاری، عبید زاکانی، محمد غزالی و خواجه نصیرالدین توسی، با نظارت مستقیم زنده‌یاد سعادت تنظیم شد که متأسفانه هیچ‌یک از این آثار در زمان حیات ایشان منتشر نشد!در زمان حیات استاد، به‌منظور تکمیل نهایی مداخل دانشنامه، تدوین جلد ذیل دوم دانشنامه آغاز و در حدود ۱۱۰ مدخل سفارش داده شد. عمر استاد همراهی نکرد، اما آرزوی استاد که پایان طرح تدوین دانشنامۀ زبان و ادب فارسی بود، با کمک فرهنگستان زبان و ادب فارسی و همت همکاران گروه از چشم یاران به دور نماند.
نکتۀ مهم این است که بعضی از مدخل‌های این دانشنامه، مشترک با برخی دانشنامه‌های عمومی است، اما بسیاری از مقالات آن راـ به‌دلیل اختصاصی بودن این دانشنامه که مربوط به زبان و ادب فارسی است ـ در هیچ دانشنامۀ دیگر، به گونه‌ای که در این دانشنامه به آن‌ها پرداخته شده است، نمی‌توان یافت؛ مثلاً در جلد نخست، مدخل‌هایی مانند: ادبیات تطبیقی، ادبیات داستانی، ادبیات عرفانی، ادبیات معاصر ایران، ادبیات نمایشی، ادبیات کودک و نوجوان و نیز موضوعاتی مانند اصطلاحات ادبی و عرفانی از ویژگی‌های این دانشنامه است. مقالات این‌گونه مدخل‌ها بیشتر به قلم افرادی است که تخصص آن‌ها در آن موضوع برای همگان روشن است.