به بهانه برگزاری اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو اکو در مشهد (1)
ترانزیت یکپارچه با «اکو»
مسعود حمیدی
وقتی سال 1964 سه کشور قدرتمند ایران، پاکستان و ترکیه سازمان همکاری اقتصادی را پایه‌گذاری کردند یک اعلام موجودیت اسلامی بود و بعد از فروپاشی شوروی سابق و پیوستن جمهوری‌های استقلال‌یافته به این سازمان، این سازه جغرافیایی منطقه‌ای نام جدیدی به خود گرفت و «اکو» متولد شد. این شکل‌گیری شاید هشداری برای دیگر اتحادیه‌ها و سازه‌های بین‌المللی بود که اتحاد و انسجام کشورهای درحال توسعه آسیای مرکزی و غربی با پتانسیل‌ها و ذخایر خدادادی موجود می‌تواند، بازیگردانی این سازمان در سازه‌های جهانی را دوچندان کند، آن‌هم در شرایطی که این سازه در هارتلند منابع و دسترسی‌های دنیا واقع‌شده است. ولی امروز بر کسی پوشیده نیست که این سازمان بین‌المللی بنا بر دلایل زیادی که عمده آن «تعارضات سیاسی» است، موفقیت چندانی نداشته است و پرداختن به این دلایل خارج از حوصله این نوشتار است. بااین‌حال یکی از فلسفه‌های ایجاد «اکو» توسعه تجارت و همکاری اقتصادی بین کشورهای عضو است که این توسعه به زیرساختی اساسی به نام حمل‌ونقل وابسته است که توسعه همکاری حمل‌ونقلی بین کشورهای عضو نیز از اهداف اکو بود.از ابتدای 2024 ایران ریاست دوره این سازمان را برعهده‌گرفته و بناست بیست و هشتمین نشست این سازمان در سطح وزرای امورخارجه روزهای 12 و 13 آذرماه در مشهد مقدس برگزار شود. این نشست بناست با حضور حداقل 100 مهمان عالی‌رتبه خارجی از کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی(اکو) در این کلان‌شهر برگزار شود و این حضور فرصتی مناسب است تا ظرفیت‌های استان خراسان رضوی و کلان‌شهر مشهد در حوزه‌های مختلف معرفی شده و پیشنهاد‌هایی نیز برای نقش‌آفرینی این خطه برای توسعه و ارتقای کارکرد و کارایی همکاری بین کشورهای عضو این سازمان ارائه شود.
خراسان رضوی بارانداز صادراتی ایران با کشورهای آسیای میانه
طبق آخرین آمارها، بیش از 60 درصد تجارت و ترانزیت ایران با کشورهای شرقی به خصوص افغانستان، از طریق مرزهای خراسان رضوی انجام می‌شود و عمده ترانزیت کالا به کشورهای آسیای مرکزی که عضو این سازمان(اکو) نیز هستند، از مرزهای شمال شرقی کشور یعنی استان خراسان رضوی انجام می‌شود. استان خراسان رضوی و به خصوص کلان‌شهر مشهد بارانداز ترانزیتی و صادرات کالای کشور ایران با کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان به‌حساب می‌آید و در بالاترین سند توسعه کشور، یعنی «سند آمایش سرزمینی» نقش‌آفرینی این کلان‌شهر با عنوان یک «هاب» ارتباط بین‌المللی درنظر گرفته‌شده است. موقعیت جغرافیایی استان خراسان رضوی به‌گونه‌ای است که می‌تواند به‌عنوان چهارراه ارتباطی برای توسعه تجارت بین شرق به غرب و جنوب به شمال ایفای نقش کند.
در حوزه ترانزیت همان‌گونه که بیان شد 60 درصد ترانزیت کالای کشور از مرزهای خراسان رضوی انجام می‌شود؛ اما متأسفانه به دلیل ضعف زیرساخت‌ها به خصوص در مرز کشورهای همسایه مانند کشور افغانستان و گاه در ترکمنستان و بعضاً نبود یک برنامه مدون مشترک در توسعه ارتباط جاده‌ای بین این کشورها با جمهوری اسلامی ایران باعث شده است که به‌طور مثال در مرز افغانستان شاهد صف‌های طولانی و خواب کامیون‌های ترانزیتی باشیم؛ از سوی دیگر در مرز سرخس که مسیر ارتباطی ایران با کشورهای آسیای مرکزی و عضو این سازمان است، سیاست‌های گمرکی کشور دوست و همسایه یعنی ترکمنستان باعث شده است که شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی گلایه‌های زیادی درخصوص پذیرش و عبور ترانزیتی از مرزهای این کشور داشته باشند.
ارائه یک سازوکار مشترک ترانزیتی بین کشورهای عضو
با توجه به این که تمامی کشورهای مبدأ و مقصد موضوع صادرات و ترانزیت کالا عضو سازمان همکاری اقتصادی (اکو) هستند و توسعه همکاری حمل‌ونقلی و تجارت بین دول این سازمان یکی از اهداف این سازمان است؛ پیشنهاد می‌شود یک سازوکار مشخص ترانزیتی و ثابت بین کشورهای عضو تدوین شود. زیرا کشور ترکیه برای ترانزیت کالا به کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان و حتی پاکستان بهترین و به‌صرفه‌ترین و از همه مهم‌تر امن‌ترین مسیر را دارد و آن گذر از خاک جمهوری اسلامی ایران و استان خراسان رضوی است، علاوه بر این کشور افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی که مبدأ و مقصد این کالاهای ترانزیتی و صادراتی یا وارداتی هستند، از جاده‌های مواصلاتی خراسان رضوی استفاده می‌کنند. سازوکار مشخص ترانزیت باید بر چند محور اساسی استوار باشد؛ ابتدا این که ساعات کار و پذیرش گمرکات مرکزی کشورهای دخیل یعنی ایران، افغانستان، ترکمنستان، ترکیه، آذربایجان و پاکستان به‌صورت همزمان و همسان باشد، دوم این که تعرفه‌های ترانزیتی کشورهای عضو با یک نرخ یکسان در نظر گرفته شود، سوم این که هیچ انحصار و اولویتی در عبور ترانزیتی بین شرکت‌های حمل‌ونقل کشورهای عضو ایجاد نشود.
تکمیل جاده های ترانزیتی با سرمایه گذاری مشترک
پیشنهاد دیگر آن است که سرمایه‌گذاری مشترکی بین کشورهای عضو صورت گیرد و بهسازی جاده‌های ترانزیتی به خصوص حدفاصل مشهد تا کابل و مشهد تا عشق‌آباد انجام شود زیرا امروز یکی از معضلات و مشکلات موجود، جاده‌های باریک و فرسوده ترانزیتی است که نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان است ولی توسعه این زیرساخت‌ها بدون تدوین اصل توسعه همکاری ترانزیتی نه ممکن است نه برای کشورها به‌صورت خاص با کاربری داخلی صرفه اقتصادی دارد.
اتصال کشورهای محصور در خشکی به آب‌های آزاد
دسترسی به آب‌های آزاد در طول تاریخ بشر و توسعه کشورها مسئله مهمی بوده و بعضاً به چه جنگ‌افروزی‌هایی که منجر نشد. یکی از عمده‌ترین مشکلات کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان که عضو سازمان همکاری اقتصادی(اکو) نیز هستند، مسئله محصوربودن در خشکی و عدم دسترسی به آب‌های آزاد است و موقعیت و جایگاه استان خراسان رضوی و مشهد می‌تواند این معضل مهم این کشورها را برطرف کند. دسترسی این کشورها از طریق محور شرقی ایران یعنی از مرز سرخس تا بندر چابهار، به‌صرفه‌ترین و امن‌ترین مسیر برای کشورهای عضو و محصور در خشکی است که زیرساخت لازم برای این کار به لحاظ راهبردی کاملاً فراهم است. ابتدا این که خطوط ریلی کشورهای آسیای مرکزی از طریق کشور ترکمنستان به خطوط ریلی ایران از طریق مرز سرخس متصل است و دوم این که در نقطه اتصال به آب‌های آزاد یعنی چابهار با تبدیل‌شدن به منطقه آزاد کاملاً ظرفیت و توان پذیرش سکو برای کشورهای مبدأ و مقصد در آسیای مرکزی وجود دارد. بنابراین چند پیشنهاد واضح در این خصوص وجود دارد؛ ابتدا این که لازم است خطوط ریلی کشورهای عضو به خصوص کشورهای آسیای مرکزی، افغانستان و ایران یک استاندارد مشابه داشته باشند، دوم این که مسیر ریلی خواف هرات با سرمایه‌گذاری کشورهای عضو که از ترانزیت و احیای این مسیر منتفع هستند، سریع‌تر به اتمام برسد؛ سوم این که با توجه به این که مهم‌ترین مسیر اتصال کشورهای آسیای مرکزی به آب‌های آزاد خط آهن سرخس به چابهار است، کشورهای مبدأ و مقصد در آسیای مرکزی عضو اکو در احداث و تکمیل این خط آهن سرمایه‌گذاری مشارکتی داشته باشند زیرا اصلی‌ترین بهره‌برداران این خط آهن کشورهای مذکور هستند.
با اتمام خط آهن خواف هرات و اتصال آن به شبکه ریلی ایران، کشور افغانستان به گسترده‌ترین شبکه ریلی جنوب شرق آسیا متصل خواهد شد و ارتباط‌گیری این کشور با کشورهای آسیای مرکزی و کشورهای جهان غرب یعنی ترکیه و آذربایجان و از آن طریق به کشورهای اروپایی مهیا خواهد شد و ضمن این که کشور افغانستان منتفع خواهد شد، اتصال کشورهای ترکیه و آذربایجان به دنیای شرق ازجمله کشورهای آسیای مرکزی، افغانستان و سپس کشور چین و بازارهای شرقی آسان‌تر خواهد شد.
علاوه بر این کشورهای آسیای مرکزی محصور در خشکی بااتصال به خط آهن سرخس به چابهار به امن‌ترین، اقتصادی‌ترین و در دسترس ترین مسیر برای اتصال به آب های آزاد دست خواهند یافت. لذا تکمیل شبکه ترانزیتی در شرق کشور به خصوص استان خراسان رضوی که تنها درگیر چند گره کوچک است، می‌تواند صادرات کنونی بین کشورهای عضو اکو را که حدود 100 میلیارد دلار است، به دو برابر و حتی بیشتر برساند.
این اهم مشروط به اجرایی شدن چند پیشنهاد اساسی ارائه‌شده در گزارش فوق است و عملیاتی شدن این پیشنهاد‌ها قطعاً به سود همه کشورهای عضو اکو است و علاوه بر این که کشورهای آسیای مرکزی به آب‌های آزاد دسترسی خواهند داشت، کشورهای عضو در شرق و غرب ایران می‌توانند به اهداف خود برای دستیابی به بازارهای کشورهای هدف در شرق و غرب دست پیدا کنند و اتصال دنیای شمال به جنوب و آب‌های آزاد نیز محقق می‌شود.
