یکی از درآمدزاترین بخش‌های صنعت گردشگری در جهان حوزه سوغات است اما افسوس که در شهر مشهد و با چنین پیشینه ثقیل فرهنگی و معنوی بازارهای خرید زائر بدل به حیاط خلوتی برای فروش کالاهای کشورهای دیگر شده‌اند و عملاً بخش قابل‌توجهی از درآمد مربوط به سوغات را که باید در اختیار توسعه و پیشرفت استان قرار بگیرد، نه‌تنها از استان بلکه حتی از کشور خارج می‌کند و بیراه نیست اگر بگوییم که بخش مهمی از ظرفیت حوزه سوغات زائر در مشهد صرف درآمدزایی برای خارجی‌ها می‌شود!

 ​​​​​​​

مشهد شهری است که به واسطه وجود مضجع نورانی حضرت رضا(ع) هر ساله قدمگاه بیش از 30 میلیون نفر زائر داخلی و خارجی است. طبیعتا چنین ظرفیت عظیمی باید باعث توسعه و تولید کالاهای مختلف موجود در سبد سوغات برای فروش به زائران در مشهد می شده است، اتفاقی که فقط در حلقه آخر این زنجیر افتاده و به رغم این که در مشهد و مخصوصا رینگ اطراف حرم مطهر بازارها و مراکز تجاری فراوانی وجود دارد اما تولید کالای ارزان و با کیفیت برای ارائه به بازار زائرپذیر مشهد تنها سهم خارجی ها بوده است. در حدود یک دهه گذشته هرچند بارها مسئولان مختلف در سطوح ملی و محلی از اهمیت سامان دهی سبد سوغات زائر، برندسازی، ایجاد شهرک سوغات و ... سخن رانده اند اما در عمل شاهد هیچ گونه تغییری در وضعیت کالاهای موجود در بازار های زواری مشهد نبوده ایم و در این زمینه در همچنان بر پاشنه انتفاع کشورهای خارجی و در درجه دوم شهرهای دیگر از بازار مشهد می چرخد. نکته مهم دیگری که در بررسی این مسئله وجود دارد این است که سهم هر محدوده جغرافیایی از منابعی مثل آب، برق و گاز محدود است؛ هرچند که خراسانی ها در طول تاریخ با افتخار میزبانان بسیار شایسته ای برای زائران امام مهربانی ها بوده اند اما در خور ذکر است که در شرایطی که این منابع در بسیاری از شهرها و استان های کشور صرف تولید و توسعه شده اند اما در استان خراسان رضوی شاهد آن هستیم که به رغم صرف این منابع برای میزبانی، بخش مهمی از آورده ای که باید با رسیدن به بخش تولید در داخل استان زمینه توسعه و پیشرفت شهر مشهد و استان خراسان رضوی را فراهم می کرد؛ به خارج از استان می رود تا به جیب تجار کشورهایی مثل چین، هند، ترکیه و... سرازیر شود یا در بهترین حالت به استان های دیگر برسد.
تا همین چندسال قبل صحبت از سهم 60 تا 70 درصدی خارجی ها از بازار سوغات مشهد می شد و به رغم این که پیگیری های مختلفی در این زمینه صورت گرفته بود اما در یک سال اخیر این مسئله تا حدودی مغفول مانده است. به دلیل اهمیت مطالبه گری مجدد و نزدیک بودن پیک سفر به مشهد در ایام نوروز به یکی از مراکز تجاری قدیمی و معروف در اطراف حرم مطهر مراجعه کردیم تا وضعیت را بسنجیم.
جولان خارجی ها در بازارهای اطراف حرم
برای بررسی این موضوع به بازار امام رضا(ع) که احتمالا معروف ترین بازار زائری مشهد و محل مراجعه بخش قابل توجهی از زائرین است، رفتیم. وارد بازار شدیم و یک به یک مغازه ها را از نظر گذراندیم. در بازارهای اطراف حرم عموم مغازه ها مشابه و متعلق به چند صنف خاص هستند و عمده خریدهای زائر هم از همین صنوف صورت می گیرد و این بازار هم به فراخور ماهیت زائرپذیری که دارد از این قضیه مستثنا نبود. مغازه های موسوم به زرشک و زعفران فروشی، نقره فروشی، مهر و جانماز فروشی، فروش بدلیجات، فروشگاه های پوشاک، عطر، کیف و کفش و اسباب بازی فروشی بخش عمده این صنوف بودند که به راحتی می توان ادعا کرد که 90 درصد بازار را تشکیل می دادند. همچنین همانند دیگر بازار های اطراف حرم مطهر فروشگاه های صنایع دستی نیز نقش بسیار کم رنگ تری داشتند. در هنگام گذر از مقابل تعدادی از فروشگاه های زرشک و زعفران فروشی متوجه کاغذهایی شدم که برای معرفی پاستیل ترکیه ای، ادویه جات هندی و مصنوعات چینی مثل قوری های پیرکس کوچک برای دم کردن زعفران در مقابل مغازه خود آویزان کرده بودند. در ادامه وارد یک فروشگاه کفش فروشی شدم و انواع کفش ها و دمپایی ها را از نظر گذراندم.
از فروشنده سوال کردم که این کفش ها تولید کجا هستند؟ که پاسخ داد: برخی مدل های دمپایی کار مشهد هستند که در کارگاه ها تولید می شوند. البته بعضی از مدل های کفش ها هم تولید مشهد هستند اما دمپایی های پلاستیکی شرکتی تولید قم و تهران هستند و مخصوصا بیشتر کیف و کفشی که در بازار می بینید کار تهران و اسلامشهر است. از او درباره وجود کفش های خارجی هم در بازار پرسیدم که گفت: کفش خارجی اصلی که هم گران است و هم کمتر پیدا می شود اما مدل های های کپی ویتنامی و چینی را می توانی از بازار عباسقلی خان بگیری چون در آن جا به وفور پیدا می شود و اتفاقا نزدیک حرم هم هست.
جای خالی صنایع دستی مشهد در بازار
به راه رفتن در میان مغازه ها و بررسی کالا ها ادامه دادم. برخی از مغازه ها که فروش بدلیجات داشتند از دور مشخص بودند که تقریبا تمام اجناسی که داشتند خارجی است. در این مغازه ها ساعت مچی های چینی، انواع بدلیجات خارجی شامل زنجیر، دستبند و انگشتر، خودکارهای چینی که روی آن حکاکی می کردند، عود دود کن تولید چین، پماد حنای هندی، جا سوئیچی، فندک و انبوه دیگری از کالاهای ریز و درشت به فروش می رسیدند که تقریبا همه آن ها خارجی بودند. در میان تعدادی از این مغازه ها، به برخی از مغازه ها هم برخورد کردم که برخی از صنایع دستی تولید داخل از جمله جعبه های خاتم کاری شده و ظروف مسی را هم به فروش می رساندند. اما نکته جالب این جا بود که با افتخار این کالا ها را به اسم سوغات اصفهان در مشهد می فروختند و هیچ کدام هم ظروف سنگی چندکاره را که یکی از مهم ترین صنایع دستی مشهد است، در مغازه خود نداشتند. در صنوف دیگر هم وضعیت کم و بیش به همین شکل بود. در نقره فروشی ها زنجیرها و دستبندهای نقره مردانه و انگشترها و سرویس های زنانه تولید ترکیه، ایتالیا، چین و تایلند به وفور یافت می شد. تقریبا همه جانماز فروشی ها هم تسبیح ها و صلوات شمارهای تولید چین و اسانس عطر محمدی پاکستانی داشتند. عموم اسباب فروشی ها کالاهای چینی می فروختند و تنها اسباب بازی هایی که تولید داخل بودند، برخی توپ های پلاستیکی و لوازم پلاستیکی ساده ای مثل شمشیر یا ظروف اسباب بازی بودند.
مسئله سوغات متولی واحد ندارد
با بیدخوری معاون گردشگری اداره کل میراث‌ فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تماس گرفتیم که معاونت صنایع دستی را به عنوان متولی موضوع سوغات در این اداره معرفی کرد. لذا مراتب را از معاونت صنایع‌دستی اداره کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان جویا شدیم که وی هم با بیان این که با توجه به حضور در جلسات کاری امکان پاسخگویی به صورت تلفنی را ندارند به صورت مکتوب به برخی از سوالات ما پاسخ داد.
معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان در پاسخ به سوالات خبرنگار ما درباره موضوعاتی از جمله ارزش بازار سوغات مشهد، سهم استان و کشورهای خارجی از این بازار و برنامه ریزی های انجام شده برای افزایش ظرفیت های موجود به «خراسان رضوی» گفت: سوغات زیارت با توجه به تنوع فراوان محصولات، یک مقوله بین دستگاهی و مشترک بین چندین اداره و نهاد دولتی نظیر سازمان صمت، آستان قدس رضوی، اتحادیه ها، شرکت تعاونی‌ها و مجامع امور صنفی و... است. صنایع دستی بخشی از این مجموعه کالاست که متولی آن اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی است و کالاهایی که به عنوان سوغات زیارت صنایع دستی شناسایی می‌شوند شامل تسبیح سنگی، سجاده و جانماز گلدوزی، انگشتر نقره، حکاکی روی نگین و سنگ های قیمتی، ظروف سنگی، فیروزه تراشی و فیروزه کوبی و پرچم های مذهبی گلدوزی شده هستند. اعتمادی افزود: بیش از 500 فروشگاه صنایع دستی در مشهد، طرقبه و شاندیز دایر است و بدیهی است با توجه به دستورالعمل ها و ضوابط ابلاغی، فروش و عرضه هر نوع محصولات صنایع دستی خارجی در این فروشگاه ها ممنوع است. اعتمادی درباره گردش مالی بازار صنایع دستی استان نیز تصریح می کند: گردش مالی سوغات زیارت صنایع دستی استان در سال 1403 تا پایان بهمن حدود 340 میلیارد تومان بوده است.