وقتی حوزه برنامه ای، آموزشی و امور جاری آموزش و پرورش طی سال های متعدد با چالش جدی «کمبود بودجه» مواجه است، به گونه ای که مواردی همچون پاداش پایان خدمت و حق الزحمه معلمان با تاخیر و تعویق پرداخت می شود، این نشان می دهد آموزش و پرورش فرزندان این سرزمین و تقویت این مجموعه به عنوان نهاد انسان ساز و جامعه ساز در اولویت کشور نیست.
برای توضیح این واقعیت تلخ، جدا از مشاهدات اغلب ما از وضعیت نازل کیفیت آموزشی مدارس دولتی و جبران کمبود بودجه اداره مدرسه از جیب والدین، روایت مسئولان آموزش و پرورش و کارشناسان قابل استناد و روشنگر این مقوله است.محمد بداغی، مدیرکل دفتر برنامه و بودجه آموزش و پرورش اول آبان این طور می گوید: یکی از خواسته‌های آموزش و پرورش در ۳۰ سال گذشته این است که مبنای بودجه این وزارتخانه، عملکرد سال گذشته باشد، چون در بودجه سال ۱۴۰۲ اعتبار وزارت آموزش و پرورش ۱۸۰ هزار میلیارد تومان و عملکرد ۲۰۰ هزار میلیارد تومان بود، بنابراین ۱۰ درصد کسری و فاصله میان بودجه مصوب و عملکرد وجود دارد.
همین چالش را در بررسی های تحقیقی دکتر صمد برزویان، استاد دانشگاه علامه طباطبایی از عملکرد بودجه ای وزارت آموزش و پرورش می بینیم. این استاد دانشگاه روز گذشته در نشستی این گونه موضوع را تشریح کرده است: «از سال ۱۳۷۰ تا سال ۱۴۰۲ به طور متوسط همواره ۲۰ درصد عملکرد بودجه آموزش و پرورش بیشتر از بودجه مصوب بوده است، یعنی اگر ۱۰۰ واحد بودجه برای آموزش و پرورش در نظر گرفته شده بود، در پایان سال به ۱۲۰ واحد نیاز می‌شد؛ همین مسائل باعث می‌شود تاخیر یک ساله در واریز پاداش پایان خدمت معلمان بازنشسته نخستین اثر کسری پایدار بودجه باشد.»
98 درصد بودجه صرف حقوق و دستمزد
این که نزدیک به تمام بودجه آموزش و پرورش صرف امور جاری همچون حقوق و دستمزد می شود، موضوع جدیدی نیست. اردیبهشت سال 1393، محمد بطحایی،قائم مقام وقت وزیر آموزش و پرورش که بعدها خود وزیر شد، از این موضوع انتقاد می کند و می گوید: «98 درصد بودجه این وزارتخانه صرف هزینه‌های جاری می شود و باید این هزینه ها کاهش یابد.» به تازگی نیز خبرگزاری دولتی ایرنا در گزارشی به این موضوع پرداخته و نوشته است: «کمبود منابع مالی و سهم بیش از ۹۸ درصد حقوق و دستمزد در بودجه‌های سنواتی این وزارتخانه سبب شده تا در سال های اخیر شاهد بروز کسری بودجه در این وزارتخانه عریض و طویل باشیم.»
به تکالیف برنامه های توسعه کشور عمل نمی شود
کم توجهی و کمی هم بی توجهی به وضعیت بودجه ای آموزش و پرورش را از عملکرد دولت ها و مجالس در برنامه های 5 ساله توسعه کشور نیز می توان دریافت. جالب است بدانیم برنامه 5 ساله پنجم توسعه کشور از 1391 تا پایان 1394 که البته تمدید هم شد، بنابر گزارش مرکز پژوهش های مجلس، سهم بودجه آموزش و پرورش از بودجه عمومی کشور 14 درصد تعیین شده بود اما بررسی ها می گوید این سهم هیچ گاه محقق نشده و بودجه این نهاد در دهه 90 همواره بر مدار ومیانگین 9 درصد از بودجه عمومی طی طریق کرده است. چنان چه بنابر گفته مدیرکل دفتر برنامه و بودجه آموزش و پرورش، بودجه سال ۱۴۰۲ آموزش و پرورش با ۵۰ هزار میلیارد تومان اعتبار رتبه بندی به ۹.۸ درصد از سهم بودجه عمومی دولت رسید.
بودجه بیشتر که نمی شود، کم می شود
​​​​​​​علاوه بر این قصه، غصه دیگری را هم باید افزود که بنابر بررسی ها، سهم این وزارتخانه در سال ۱۴۰۱ از بودجه دولت ۱۳.۱ درصد بود که این شاخص در سال ۱۴۰۳ به ۹.۸ درصد رسید؛یعنی شاهد کاهش سهم آموزش و پرورش از بودجه عمومی دولت هستیم به طوری که اکنون این نهاد ۳۸ هزار میلیارد تومان کمبود بودجه ای دارد که به گفته یک کارشناس، جبران این ارقام به گونه ای نیست که با لابی با نمایندگان حل شود.در عین حال برنامه هفتم توسعه نیز که از ابتدای 1403 آغاز شده، سهم 15 درصدی از بودجه عمومی کشور را برای آموزش و پرورش تعیین کرده است که بعید به نظر می رسد این سهم در لایحه 1404 اختصاص یابد.
هزینه هایی که سرمایه گذاری است
سخن گفتن از ضرورت توجه بودجه ای به آموزش و پرورش نزد برخی مسئولان پر ادعا که هر یک خود را نهایت فرزانگی می دانند، قطعا زیره به کرمان بردن است اما تعبیر رهبر معظم انقلاب باید فصل الخطاب آقایانی باشد که مشخص نیست چرا درک درستی از شرایط بغرنج آموزش و پرورش ندارند. ایشان بارها به این موضوع اشاره و تصریح کردند: «بارها هم این را گفته‌ایم، باز هم تکرار می کنیم - که برای یک‌چنین دستگاهی هرچه ما هزینه کنیم، هزینه نیست، سرمایه‌گذاری است؛ به این چشم به اقتصاد آموزش و پرورش نگاه کنیم. اقتصاد آموزش و پرورش مثل اقتصاد هیچ دستگاه دیگری نیست؛ این جا شما هرچه خرج می کنید، در واقع دارید سرمایه‌گذاری می کنید؛ این آن جمله‌ اساسی و اصلی‌ای است که بنده توقع دارم مسئولان کشور، مسئولان دولتی و مردم ما به این نکته توجه کنند.»
 کیفیت بخشی دغدغه نیست
امروز وضعیت آموزش و پرورش به ویژه در بخش هایی همچون کمبود معلم و فضای آموزشی و حوزه آموزش، شرایطی را پدید آورده که این فرضیه را که «کیفیت بخشی در آموزش و پرورش دغدغه نیست» تقویت می کند. برزویان استاد دانشگاه علامه چنین می گوید: «کیفیت بخشی در آموزش و پرورش دغدغه نیست و هیچ جا هم آموزش و پرورش را به خاطر عدم تحقق اهدافش بازخواست نمی‌کند. او معتقد است: در وزارت آموزش و پرورش کارایی درونی همچون تحقق اهداف آموزشی، سیاسی، زیستی و اقتصادی بررسی نمی‌شود؛ برای مثال تاکنون مشخص نشده که دانش‌آموزان در پایان پایه ششم باید به چه اهدافی دست یابند و آیا این که چند درصد دانش‌آموزان به اهداف تعیین شده دست یافته‌اند.