وقتی نظام آموزشی در وضعیت مطلوب خود نباشد و عدالت در آن با وجود شعارهای فراوانی که درباره آن سر داده می شود، سایه بلندی نداشته باشد، طبیعی است که از میان  حدود 9 میلیون دانش آموز مقطع ابتدایی، بیش از یک میلیون نفر دارای ضعف تحصیلی باشند. رضوان حکیم پور، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش‌وپرورش در این باره چنین می گوید: در نوبت اول ارزشیابی، بیش از یک میلیون دانش‌آموز در درس‌های فارسی، ریاضی و علوم نیازمند حمایت شناسایی شدند. او البته این را هم بیان کرده که به این منظور و برای این کاستی آموزشی برنامه های مدونی در دستور کار آموزش و پرورش قرار گرفته است: «برنامه‌ریزی پشت میزهای اداری بدون مشارکت فعال معلمان و مدیران، راهبرد کارآمدی نیست؛ بنابراین، اولین اقدام ما تدوین برنامه راهبردی با همکاری معاونان آموزش ابتدایی استان‌ها بود. این برنامه ذیل سه محور اصلی؛ عدالت آموزشی، ارتقای کیفیت آموزش در مدارس دولتی و تقویت هویت ایرانی -اسلامی دانش‌آموزان طراحی شده است. یکی از برنامه‌های اصلی ما، تحول در روش‌های آموزش و ایجاد محیط‌های یادگیری پویاست. دانش‌آموزان باید به‌عنوان یادگیرندگان فعال در فرایند آموزش ‌دیده شوند.»
شیب تند  افت تحصیلی
طبیعی است در چنین شرایطی که در پایه ابتدایی با تعداد بیش از یک میلیون دانش آموز دارای ضعف تحصیلی مواجهیم، این روند در ادامه مسیر تحصیل آنان در مقاطع متوسطه اول و دوم نیز گریبانگیرشان خواهد بود. در واقع شتاب روند نزولی معدل دانش‌آموزان طی چند سال گذشته که اکنون نیز با شیب تندی در حال حرکت است، به چالشی برای نظام تعلیم و تربیت تبدیل شده است و اگر نظام آموزشی به سرعت برای آن چاره اندیشی نکند، در آینده خود را در حوزه‌های کلانی چون سطح علمی دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی نشان خواهد داد.
معدل های 10 و 11 و 12
​​​​​​​بر این اساس نباید انتظار معدل های فاخر و آبرومند از دانش آموزان در مقاطع متوسطه اول و دوم داشت. وزارت آموزش و پرورش با پایان سال تحصیلی قبل، اعلام کرد که در رشته علوم تجربی میانگین نمرات دانش‌آموزان ۱۱.۲۳ بوده که در سال تحصیلی 1403-1402 به ۱۲ رسیده است. در رشته علوم ریاضی میانگین نمرات از ۱۰.۷۹ به ۱۱.۸۲ و در رشته انسانی از ۸.۷۵ به ۹.۱۳ رسید و در مجموع نمرات دانش‌آموزان از ۱۰.۲۶ به ۱۰.۹۸ رسیده است.براساس تحلیل وزارت آموزش و پرورش در شهریور ۱۴۰۳، میانگین معدل در پایه‌های دهم تجربی ۱۲.۶۴، یازدهم تجربی ۱۱.۵۲ و دوازدهم تجربی ۱۲ شده است. در رشته ریاضی میانگین معدل دانش آموزان پایه دهم به ۱۲.۶۹، پایه یازدهم ۱۱.۲۶ و پایه دوازدهم ۱۱.۸۲ رسیده و در رشته علوم انسانی پایه دهم میانگین نمرات ۹.۴۴، پایه یازدهم ۹.۰۷ و پایه دوازدهم ۹.۱۳ ثبت شده است. هرچند که براساس این تحلیل، معدل میانگین امسال دانش‌آموزان نیم نمره نسبت به سال گذشته افزایش یافته است اما بازهم از نظر کارشناسان آموزشی میانگین معدل ۱۰.۹۸ برای سه پایه تحصیلی بسیار پایین بوده و نشان دهنده افت شدید تحصیلی دانش‌آموزان در چهارسال گذشته است. 
علت افت تحصیلی چیست؟
پس از اعلام آمارهای مربوط به افت تحصیلی دانش‌آموزان، پژوهش‌های بسیاری در این خصوص انجام شد تا علل این معضل شناسایی و سپس راهکاری برای بهبود این وضعیت مشخص شود؛ چراکه پژوهشگران معتقدند که این پدیده نه تنها اثرات منفی بر دانش آموز دارد، بلکه تبعات اجتماعی، اقتصادی و روانی گسترده ای نیز به دنبال دارد و افت تحصیلی می تواند به کاهش اعتماد به نفس، افزایش نرخ ترک تحصیل و در نهایت کاهش فرصت های شغلی و اجتماعی منجر شود. خبرگزاری ایرنا دراین باره می نویسد: کارشناسان معتقدند که عوامل فردی، خانوادگی، آموزشی و اجتماعی در افت تحصیلی دانش‌آموزان دخیل است، عوامل فردی مانند ابعاد شخصیتی، توانایی‌های شناختی، مشکلات جسمی و روانی و انگیزه‌های تحصیلی، عوامل خانوادگی از جمله وضعیت اقتصادی، سطح تحصیلات والدین، حمایت خانوادگی و تعاملات درون خانواده در عملکرد تحصیلی دانش آموزان است.
از فضاهای کالبدی تا مجازی
همچنین، محیط مدرسه و کیفیت آموزش، دشواری سوالات نسبت به تدریس معلمان، محتوای کتاب درسی و تراکم بالای کلاس، روابط دانش آموزان با معلمان و همکلاسی‌ها و امکانات آموزشی از جمله عوامل مدرسه‌ای موثر بر تحصیل هستند. از سوی دیگر عوامل اجتماعی شامل شرایط اقتصادی و فرهنگی جامعه، سیاست‌های آموزشی در افت تحصیلی دانش آموزان موثر است. فضای مجازی موضوع مهم دیگری است که در چالش افت تحصیلی دانش‌آموزان مورد توجه کارشناسان قرار گرفته است، علاقه بسیاری از دانش‌آموزان به فضای مجازی و بازی‌های رایانه ای از فرصت و علاقه آن‎ها برای فعالیت‌های آموزشی کاسته و رغبت آن ها را به مدرسه کمتر از گذشته کرده است.
آزمون بین المللی تیمز؛ نمونه دیگر افت تحصیلی
علاوه بر آن چه ذکر شد، آزمون های بین المللی تیمز نیز بر روند افت تحصیلی صحه می گذارد. دی ماه گذشته، نتایج آزمون‌های تیمز سال ۲۰۲۳ درحالی اعلام شد که در پایه چهارم ابتدایی ۵۸ کشور و در پایه هشتم ۴۴ کشور شرکت کردند اما در این میان دانش‌آموزان ایرانی در دروس «ریاضی» و «علوم» عملکردی «ضعیف» و «نامطلوب» داشتند؛ تحلیل این بخش از نتایج این روزها در حالی داغ شده که نکاتی جدید و مهم در مطالعه تیمز ۲۰۲۳ وجود دارد؛ از جمله دستیابی به اطلاعات اضافه‌تری درمورد «غیبت»، «علاقه دانش آموزان به دروس»، «وضعیت مدرسه»، «آزار و اذیت در مدرسه» که جای  آن ها در ارزیابی‌های رسمی خالی است.
 همچنین ضعف شدید دانش آموزان ایرانی در «قدرت استدلال» نسبت به محفوظات از دیگر نتایج این مطالعه است که به اذعان کارشناسان نیازمند تحلیل دقیق و مفصل است.