انسان‌ها وقتی در خویشتن تامل می‌کنند؛ وقتی به دور از شخصیت‌ها و تعینات اعتباری که جهان به آن داده در خود تامل می‌کنند، با دو نیروی قوی در خود مواجه می‌شوند؛ یکی نیروی نفسانی است که میل به فریب دادن و از هر راهی رفتن به سمت حقیقت دارد و ما از آن به عنوان نفس یاد می‌کنیم.


 یک نیرو در درون ما هست که ما را پیوسته به سمت آن می‌کشد. وقتی تامل می‌کنیم در این نیروی نفسانی، می‌بینیم نمی‌توانیم بر آن غلبه کنیم؛ خیلی قدرتمند است؛ تجسم یک ابلیس و یک شیطان است که بسیار نیرومند است. بعد می‌بینیم در درونمان یک میل فطری هم به سمت خوبی و کمال است. دسترسی به آن میل فطری هم با وجود این یکی بسیار دشوار است و مفهومی از خدا برای ما دارد. پس در وجود ما دو کشش است؛ کشش استعلایی به سمت بالا و کششی که ما را به سمت پایین می‌کشاند. این دو نیرو به طور طبیعی در نهاد هر آدمی تلقی شیطان و خداست. به همین دلیل می‌گویند خودشناسی، خداشناسی است.
تفسیر مثنوی معنوی از عبدالجبار کاکایی
 به همت موسسه پیشگامان شعر نوین ایرانیان