بیلبوردهای تبلیغاتی درخشان، نورهای سفید خیابان‌ و چراغستان‌ به جای گلستان شب‌های شهر را مثل روز روشن کرده‌اند. حتی درختان را هم نورپردازی کرده‌اند. چقدر زیبا نیست! در عصری زندگی می‌کنیم که آسمان شب هر سال 10 رصد روشن‌تر می‌شود و با پدیده‌ای روبه‌رو هستیم که نامش را حتما بارها شنیده‌اید: «آلودگی نوری». اما داستان فقط این نیست. شاید باورش سخت باشد اما با یک بحران زیست‌محیطی مواجه ایم! بهتر است قبل از هر چیز یک توضیح علمی درباره آلودگی نوری را از زبان کارشناس این حوزه بخوانیم: «آلودگی نوری به هرگونه تابش غیرضروری، نامتناسب یا خارج از چارچوب استاندارد نور مصنوعی اطلاق می‌شود که در زمان یا مکان نامناسب و با کیفیت نادرست باعث روشنایی بیش از حد محیط و مختل‌شدن تاریکی طبیعی شب می‌شود. این نوع آلودگی معمولاً در فضاهای شهری و پیرامون آن دیده می‌شود و یکی از انواع کمتر شناخته‌شده آلودگی‌های محیط ‌زیستی است. در ادبیات علمی، وقتی صحبت از آلودگی می‌شود، منظور ورود یک عنصر یا عامل خارجی به محیطی است که باعث تغییر ماهیت یا اختلال در تعادل آن محیط می‌شود. در مورد هوا، ورود ذرات معلق یا آلاینده‌ها می‌تواند کیفیت آن را تغییر دهد. در مورد شب نیز همین موضوع صدق می‌کند؛ وقتی میزان نور مصنوعی در یک منطقه به‌حدی می‌رسد که تاریکی شب کاهش می‌یابد، درواقع آن محیط دچار آلودگی نوری شده است. این آلودگی می‌تواند پیامدهایی از جمله آسیب به سلامت انسان، اختلال در زیست‌بوم‌های طبیعی و حتی اتلاف گسترده انرژی به همراه داشته باشد.» در پرونده امروز به سراغ مهندس حامد میرزاخلیل، نماینده اتحادیه بین‌المللی آسمان تاریک در ایران و مسئول میز گردشگری نجومی وزارت میراث فرهنگی رفته‌ایم تا ما را بیشتر با ابعاد این ماجرا آشنا کند.



بسیاری از نورهای سطح شهر غیراستاندارد هستند
در ابتدا از او پرسیدم نور مصنوعی دقیقاً تحت چه شرایطی آلودگی محسوب می‌شود و این که آیا از منظر فنی و استانداردهای روشنایی هم قابل بررسی است؟ وی پاسخ داد: «نور مصنوعی زمانی تبدیل به آلودگی می‌شود که از حد نیاز فراتر رود، در جهتی نامناسب (مانند بالا به‌جای پایین) تابانده شود، یا در زمانی مورد استفاده قرار گیرد که نیازی به آن نیست، مانند روشن ماندن فضای سبز شهری در نیمه‌شب. همچنین کیفیت نور هم خیلی اهمیت دارد. بعضی نورها، به‌ویژه نورهای سفید و آبی با دمای رنگ بالا (مثلاً ۶۵۰۰ کلوین)، به‌دلیل پراکندگی بیشتر در جو زمین، تأثیر مخرب‌تری بر محیط‌زیست و سلامت دارند. در مهندسی روشنایی، نور با دو مؤلفه اصلی شناخته می‌شود: شدت و کیفیت. شدت نور با واحد لوکس (lux) سنجیده می‌شود. به‌عنوان مثال، سطحی که برای مطالعه طراحی شده باید حدود ۵۰۰ لوکس روشنایی داشته باشد، در حالی‌که اتاق خواب می‌تواند با نوری بسیار کمتر از این میزان عملکرد خوبی داشته باشد. از سوی دیگر، کیفیت نور با دمای رنگ آن مشخص می‌شود که با واحد کلوین (K) اندازه‌گیری می‌شود. هرچه دمای رنگ بیشتر باشد، نور سردتر و سفیدتر خواهد بود و اثرات مخرب بیشتری بر زیست شبانه دارد. جداول مهندسی روشنایی به‌طور دقیق مشخص کرده‌اند که در فضاهای مختلف مانند خانه، خیابان یا اماکن تفریحی، چه میزان و نوع نوری مناسب است اما متأسفانه بسیاری از نورهایی که در سطح شهر استفاده می‌شوند، با این استانداردها تطابق ندارند.»


آسمان شب هر سال 10درصد روشن‌تر می‌شود
مهندس میرزاخلیل در پاسخ به سوال وضعیت آلودگی نوری در ایران و جهان چطور ارزیابی می‌شود؟ آیا آمار دقیقی وجود دارد؟ گفت: «در سطح جهانی، آمارها نشان می‌دهند که آسمان شب سالانه به‌طور میانگین ۱۰ درصد روشن‌تر می‌شود. این روند به‌گونه‌ای است که اگر کودکی امسال در یک شهر با آلودگی نوری متوسط متولد شود، تا هجده‌سالگی دیگر نیمی از ستارگان شب تولدش را نخواهد دید. این آماری تکان‌دهنده است که پیامدهای عمیق فرهنگی، زیست‌محیطی و حتی روانی را به دنبال دارد. 80 درصد مردم جهان هیچ‌گاه کهکشان راه شیری را ندیده‌اند و در واقع در مناطقی زندگی می‌کنند که مشاهده آسمان شب به‌طور کامل غیرممکن است. در آمریکا ۹۹ درصد جمعیت در مناطقی با آلودگی نوری شدید زندگی می‌کنند. جالب‌تر این‌که ۳۰ درصد از نوری که در فضای باز تولید می‌شود، مستقیماً به آسمان یا فضاهایی می‌تابد که به آن نیازی نیست. این ۳۰ درصد معادل ۳ میلیارد دلار اتلاف انرژی در سال، ۱۳ میلیارد کیلووات‌ساعت برق و تولید ۹ میلیون تن دی‌اکسید کربن است. در ایران متأسفانه آمار جامعی وجود ندارد. اما با توجه به میزان و شیوه نورپردازی شهری در شهرهایی مانند تهران، مشهد یا اصفهان می‌توان حدس زد که وضعیت مطلوبی نداریم. اگر اداره‌های برق و شهرداری‌ها همکاری کنند، می‌توان از طریق اطلاعات فنی مربوط به نوع چراغ‌ها، زمان روشنایی و توان مصرفی، تخمین‌های قابل قبولی از شدت آلودگی نوری تهیه کرد.»



آلودگی نوری 5گونه جانوری را منقرض کرده است
با آمار عجیبی که میرزا خلیل به ما داد از او خواستم در مورد تأثیرات آلودگی نوری بر محیط‌زیست و جانوران برایم توضیح دهد. این بار حرف‌های تکان‌دهنده‌تری شنیدم: «تأثیر آلودگی نوری بر گونه‌های جانوری، به‌ویژه جانوران شب‌زی، عمیق و غیرقابل چشم‌پوشی است. بیش از ۶۰ درصد گونه‌های پستانداران و حدود ۴۰ درصد از حشرات، شب‌فعال هستند. در نتیجه نور مصنوعی شبانه می‌تواند تمام زنجیره زیستی آن‌ها را مختل کند؛ از جفت‌یابی گرفته تا تغذیه و فرار از شکارچی. برای نمونه کرم شب‌تاب نوری از بدن خود ساطع می‌کند تا جفت جذب کند. اما اگر نور محیط زیاد باشد، نور طبیعی بدنش دیده نمی‌شود و فرایند تولیدمثل با شکست مواجه می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند که در سال‌های اخیر جمعیت این گونه به‌شدت کاهش یافته است. پرندگان مهاجر هم با الگوهای ستاره‌ای در آسمان شب مسیریابی می‌کنند. در نبود تاریکی کافی، این پرندگان مسیر خود را گم می‌کنند، با سازه‌ها برخورد می‌کنند و جان خود را از دست می‌دهند. بر اساس آمار ایالات متحده، سالانه بیش از یک میلیارد پرنده مهاجر به همین دلیل کشته می‌شوند. سوسک سرگین‌غلتان هم نمونه‌ای جالب است؛ این حشره مسیر حرکتش را با کمک ستاره‌ها در شب پیدا می‌کند. در نبود آسمان تاریک، مسیرش را گم می‌کند. چنین مثال‌هایی در طبیعت بسیار زیادند. در مجموع در 50 سال گذشته پنج گونه جانوری به دلیل آلودگی نوری منقرض شده‌اند.»


خطر ابتلا به سرطان هم با آلودگی نوری افزایش می‌یابد
این کارشناس درباره تاثیرات منفی آلودگی نوری بر سلامت انسان توضیح داد: «نور مصنوعی شبانه چرخه‌ خواب، فعالیت هورمونی و حتی عملکرد سیستم ایمنی بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. هورمون ملاتونین که در شب و در تاریکی ترشح می‌شود، وظیفه تنظیم چرخه خواب، گرسنگی، دمای بدن و ایمنی را بر عهده دارد. حتی تابش نور کم هم می‌تواند ترشح این هورمون را مختل کند. این اختلال در تولید ملاتونین می‌تواند منجر به مشکلات خواب، افزایش اضطراب، افسردگی و حتی ابتلا به برخی سرطان‌ها شود. مطالعات اخیر نشان داده‌اند نوجوانانی که در معرض آلودگی نوری بیشتری قرار دارند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به سرطان تیروئید هستند. در بزرگسالان نیز احتمال ابتلا به سرطان ریه در صورت خواب در محیط‌های پرنور افزایش پیدا می‌کند. افراد ممکن است تصور کنند با خواب ۸ ساعته نیاز بدنشان تأمین می‌شود، اما اگر این خواب در محیطی پرنور باشد، کیفیت آن پایین است. در مقابل، خواب کمتر اما در محیط تاریک و آرام، کیفیت بالاتری دارد و مغز سریع‌تر وارد مراحل عمیق خواب می‌شود.»



اختلال در فصل خزان و شکوفه‌دهی درختان به دلیل نورپردازی نامناسب
به نظرم ‌رسید در فضای شهری، شهرداری‌ها نقش تاثیرگذاری در گسترش یا کنترل آلودگی نوری دارند، از مهندس میرزاخلیل خواستم در این مورد بیشتر توضیح دهد. او گفت: «در کشور ما مسئولیت روشنایی معابر عمومی با اداره برق است، اما نورپردازی‌های تزیینی، فضای سبز، میدان‌ها، نمای ساختمان‌ها و درختان اغلب تحت مدیریت شهرداری‌ها انجام می‌شود. متأسفانه بسیاری از این نورپردازی‌ها فاقد هرگونه مطالعات روشنایی یا ارزیابی زیست‌محیطی هستند. به‌طور خاص، در سال‌های اخیر در بسیاری از شهرها شاهد افزایش چراغ‌هایی هستیم که از پایین به تنه و شاخه درختان تابیده می‌شوند. این نوع نورپردازی نه‌تنها بر فتوسنتز درختان و چرخه طبیعی رشد آن‌ها اثر منفی دارد، بلکه زیستگاه پرندگان شب‌زی و حشرات را نیز مختل می‌کند. همچنین شاهد اختلال در فصل خزان یا شکوفه‌دهی درختان هستیم که به وضوح نشانه برهم‌خوردن ریتم زیستی آن‌هاست. از طرف دیگر، در برخی بوستان‌ها که حتی درخت زیادی ندارند، حجم بالایی چراغ‌ نصب شده که بدون برنامه‌ریزی باعث نورافشانی بی‌رویه و ناهنجاری بصری شده‌اند. به همین دلیل، برخی فعالان به آن‌ها لقب «چراغستان» به‌جای «بوستان» داده‌اند.»



در بعضی کشورها مقدار روشنایی شب از روز بیشتر است
از نویسنده کتاب «آلودگی نوری» در مورد نقش صنعت تبلیغات در گسترش آلودگی نوری پرسیدم و این که آیا در کشورهای دیگر هم این موضوع مطرح است؟ آقای میرزاخلیل پاسخ داد: «در صنعت تبلیغات، بیلبوردهای تبلیغاتی یکی از منابع مهم آلودگی نوری هستند. در شهرهایی مانند تهران، بیش از ۷۰۰ بیلبورد با ابعاد مختلف نصب شده‌اند که بسیاری از آن‌ها دارای نورپردازی با پروژکتورهای بسیار قوی هستند. این نورها به‌دلیل تنظیم نادرست زاویه آن‌ها و استفاده از رنگ‌های سفید و آبی (دمای ۶۵۰۰ کلوین)، باعث بازتاب شدید نور به سمت آسمان می‌شوند. البته در مقایسه با کشورهای شرق آسیا ما وضعیت بهتری داریم. در کشورهایی مانند ژاپن، کره جنوبی و چین، تراکم بیلبوردهای نوری بسیار بالاست و حتی گاهی شب‌ها روشنایی این مناطق بیشتر از روز است. اما در اروپا، استفاده از نور در تبلیغات با محدودیت‌های قانونی همراه است. کشورهایی مانند ایتالیا، اسلوونی و کشورهای اسکاندیناوی قوانین سخت‌گیرانه‌ای دارند که نورهای تبلیغاتی را محدود یا در مناطقی خاموشی شبانه را الزامی کرده‌اند. در ایران هنوز قانون مشخصی برای نورپردازی بیلبوردها وجود ندارد. این در حالی است که مصرف انرژی این تابلوها قابل توجه و در برخی موارد معادل مصرف برق چند واحد مسکونی است. اجرای خاموشی پس از ساعت خاص یا استفاده از حسگرهای نور محیط می‌تواند راه‌حل‌های خوبی برای مدیریت این وضعیت باشد.»


انجمن بین المللی آسمان تاریک
از میرزاخلیل پرسیدم آیا فعالیت‌های هدفمند و نمونه‌های موفقی در جهان برای حفاظت از آسمان شب وجود دارد؟ این گونه پاسخ داد: «بله، انجمن بین‌المللی آسمان تاریک (IDA) نهادی است که با هدف حفظ آسمان شب از آلودگی نوری تأسیس شده است. یکی از فعالیت‌های مهم این انجمن این است که مناطقی را تحت عنوان «پارک آسمان تاریک» ثبت می‌کند. این مناطق دارای حداقل آلودگی نوری هستند و یا زیستگاه گونه‌هایی‌ هستند که تنها در تاریکی شب امکان بقا دارند. تاکنون بیش از ۲۲۰ پارک آسمان تاریک در جهان ثبت شده‌اند که تنها ۵ مورد آن در قاره آسیا قرار دارند. ایران نیز در تلاش است تا برخی مناطق بکر خود را با همکاری وزارت میراث فرهنگی و گردشگری به‌عنوان پارک ملی آسمان تاریک ثبت کند. این مناطق نه‌تنها برای فعالیت‌های علمی و نجومی ارزشمند هستند، بلکه می‌توانند به جذب گردشگران علاقه‌مند هم کمک کنند. یکی از نمونه‌های مهم جهانی، منطقه صحرای آتاکاما در شیلی است که به بهشت منجمان مشهور است و بزرگ‌ترین تلسکوپ‌های بین‌المللی در آن مستقر شده‌اند. کشور شیلی در عین توسعه گردشگری ساحلی، سیاست‌هایی اتخاذ کرده تا آسمان تاریک این منطقه حفظ شود.»


آسمان شب مظلوم‌ترین قربانی آلودگی نوری
به عنوان سوال آخر در مورد نقش مردم در کنترل آلودگی نوری از مهندس میرزاخلیل پرسیدم. جواب این کارشناس شنیدنی است: «جامعه مدنی و شهروندان در آگاهی‌بخشی، مطالبه‌گری و حتی اصلاح رفتارهای فردی نقش بسیار مهمی دارند. استفاده از پرده‌های ضخیم در شب، پرهیز از نورپردازی نمای ساختمان‌های مسکونی، خاموش‌کردن چراغ‌های غیرضروری و استفاده از لامپ‌هایی با نور زرد و دمای رنگ پایین، از اقدامات ساده اما مؤثر در سطح فردی هستند. البته باید بپذیریم که بار اصلی مسئولیت بر دوش نهادهای اجرایی و قانون‌گذاران است. مردم به تنهایی نمی‌توانند در مقابل سازوکارهای شهرداری، صنعت تبلیغات یا شرکت‌های نورپردازی ایستادگی کنند. اما وجود متخصصان متعهد، پژوهشگران دانشگاهی، انجمن‌های علمی و فعالان محیط‌زیست که بتوانند در جایگاه مشاور با نهادهای اجرایی همکاری کنند، بسیار مؤثر خواهد بود. تجربه کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد که ارتباط پایدار میان نهادهای مدنی و حاکمیتی می‌تواند به طراحی سیستم‌های روشنایی پایدار، کم‌مصرف، زیبا و هماهنگ با محیط‌زیست منجر شود. در پایان باید بگویم یکی از مظلوم‌ترین قربانیان آلودگی نوری، آسمان شب است؛ میراثی طبیعی که قرن‌ها الهام‌بخش بشر، علم، هنر و تمدن بوده است و اکنون در حال محو شدن از ذهن و خاطره نسل‌های جدید است. کودکان امروز حتی یک‌بار هم در زندگی خود کهکشان راه‌شیری را ندیده‌اند. پیشنهاد می‌کنم نهادهای مسئول از متخصصان واقعی حوزه روشنایی و محیط‌زیست استفاده کنند، قوانین جامع و کاربردی تدوین شود و به‌جای نورپردازی‌های هیجانی و غیراستاندارد، از رویکردهای علمی بهره بگیرند.»