دزد 73 ساله که برای بیستمین نوبت سرقت و بزهکاری دستگیر شده، مقابل پلیس ایستاده و خیلی کلیشه ای و مشمئزکننده می گوید: «دیگر تکرار نمی کنم، برای خودم هم قبر خریده ام...». پلیس می گوید، در تمام 19 بار قبل طبق قوانین با این فرد برخورد و محکومیت هایش را هم متحمل شده، این فرد تقریبا تمام عمرش را در زندان بوده، اما هیچ وقت عبرت نگرفته است...» سردار محمدیان، رئیس پلیس تهران بزرگ، می گوید: خانواده مهم ترین عامل رقم خوردن چنین اتفاقی در زندگی این افراد است.
​​​​​​​
مجازات بازدارنده یا خانواده؟
اگرچه فرمانده پلیس تهران، معتقد است تکرار جرم در زیست آسیب دیده چنین افرادی معلول ضعف فرهنگی و تربیتی در خانواده است، اما به طور مشخص، خانواده برای یک فرد میان سال که اغلب عمرش را در بزهکاری گذرانده است، اکنون چه اقدامی می تواند صورت دهد؟ اساسا آیا چنین کسانی در این سن وسال، خانواده ای دارند یا اگر صاحب آن اند، آن ها بر پدر یا همسر 73 ساله شان چه تاثیری می توانند داشته باشند؟
به نظر می رسد، تاثیر «خانواده» به عنوان مهم ترین و موثرترین عنصر اجتماعی در تربیت و شکل دهی به شخصیت فرد، در سنین کودکی و نوجوانی رقم می خورد. شاید طرح موضوع خانواده در چنین بزنگاهی، سرپوشی بر این چالش و سوال باشد که چرا قوانین و مجازات ها تاکنون نتوانسته اند، بر سرکشی چنین مجرمانی فائق آیند؟
بی شک، اگر مجازات و قانون، روی جبارانه و تند خود را به یک مجرم باسابقه نشان می داد، او دیگر به خود جرئت نمی داد برای بیستمین بار باز به مال و اموال مردم دست اندازی کند.
قاضی القضات هم در جست وجوی راهکار
بی شک، مسئله تکرار جرم و گرایش افراد به تداوم بزهکاری ریشه های متعددی دارد که حتی دستگاه قضا را در مواجهه با چنین مسئله ای دچار چالش کرده است. رئیس این دستگاه اسفندماه در همین خصوص از نخبگان خواست که درباره افزایش بازدارندگی مجازات ها این دستگاه را یاری کنند: «باید با مجازات مفسدین و متخلفین و همچنین در نظر گرفتن مجازات بازدارنده عدالت اجتماعی محقق شود. مجازات مفسدین و متخلفین یکی از موارد تاثیرگذار در تحقق عدالت اجتماعی است. از حوزه، دانشگاه، پژوهشگاه و جاهای مختلف خواسته‌ام با در نظر گرفتن مقتضیات زمان درباره مجازات‌ها نظرشان را بگویند. برخی اوقات مجازات سنگین کردیم در حد سلب حیات اما بازدارنده نبود چون بستر به گونه‌ای است که مجدد آن زمینه فراهم و تولید می‌شود. عمده مجازات‌ها در نظام قضایی ما در زمره مجازات‌های تعزیری هستند؛ ما تاکید مؤکد داریم که مجازات‌ها باید بازدارنده باشند، اما این همه ماجرا نیست، بلکه مجازات‌های بازدارنده باید قابلیت اجرا نیز داشته باشند؛ در غیر این صورت، تبعاتی ایجاد می‌شود. »
مجازات هایی که مطلقا بازدارنده نیست
در همین حال اما در بخشی دیگر از جرم ها به گواه بسیاری از کارشناسان و مجریان قانون، سطح مجازات ها هیچ گاه نتوانسته اند به عنوان یک سد محکم در برابر تخلفات قد علم کنند. برای نمونه مجازات های مندرج در قانون در حوزه تخلفات رانندگی را می توان نمونه روشنی از این موارد برشمرد. علیرضا رئیسی، معاون وزیر بهداشت چنین گفته است: «جرایم رانندگی در کشور بازدارنده نیستند و باید به گونه ای اصلاح شوند که مانع بروز تخلف شوند؛ در برخی کشورها حتی مجازات هایی مانند محرومیت از خدمات اجتماعی در نظر گرفته شده است.» البته پلیس نیز خود معتقد است، در بسیاری از موارد مجازات جرم ها نتوانسته اند، آن طور که باید نقش بازدارندگی ایفا کنند. از جمله معاون مبارزه با جرایم جنایی پلیس آگاهی تهران که چنین گفته است: تناسب نداشتن میزان مجازات‌ها یکی از دلایل بازگشت مجرمین به چرخه جرم در جامعه است. متاسفانه مجازات ها‌ در حوزه جرایم خشن از بازدارندگی کافی برخوردار نیستند و هدف این مجازات‌ها اصلاح و بازپروری است که محقق نشده و متاسفانه در آمار این مجرمان بارها و به دفعات اقدام به ارتکاب جرایم خشن مشاهده می‌شود.
همچنین در حوزه تخلفات اقتصادی نیز، پلیس چنین دیدگاهی را مطرح کرده است. رئیس پلیس مبارزه با قاچاق کالا و ارز پلیس امنیت اقتصادی فراجا اسفند 1403 گفته است: عدم تجمیع و دسترسی فراجا به برخی سامانه‌های نظارت بر فرایند تجارت و همچنین ضعف در انسداد خلأهای مرزی خشکی(معابر) و دریایی(خورها) یکی دیگر از عوامل قاچاق در کشور محسوب می‌شود. اطاله دادرسی پرونده‌های کلان و سازمان‌یافته قاچاق کالا و ارز در مراجع رسیدگی‌کننده برخلاف ماده۴۵ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، اعمال نفوذ در مراجع رسیدگی کننده و بازدارنده نبودن مجازات‌ها را نیز می‌توان از چالش‌ها در این زمینه دانست.