زمانی که عطرها برای اولین بار با تزریق گل به روغن پایه در مصر ساخته شدند، ابن‌سینا پزشک و دانشمند ایرانی فرایند عصاره‌گیری از گل‌ها با استفاده از روش تقطیر را معرفی کرد. اولین تجربه او با گل سرخ بود و از زمان این کشف، عطر به وسیله مخلوطی از روغن‌ها، گیاهان یا گلبرگ‌های خردشده که یک ترکیب قوی معطر را به وجود می‌آورند، به دست می‌آید. گلاب هم با استفاده از همان روش تقطیر در میان مردم محبوب شد. مواد اولیه و فناوری تقطیر در کشورهای شرقی بر صنعت عطرسازی و پیشرفت‌های علمی و به‌خصوص شیمی در غرب تاثیر چشمگیری گذاشتند. البته در آسیا هم اتفاقاتی در جریان بود و کارگاه‌های عطرسازی یکی پس از دیگری در شهر «قَنّوج» پا گرفتند که باعث شکل‌گیری صنعت عطرسازی در هند شده است. این شهر به پایتخت عطرسازی در هند معروف است و بخش زیادی از جمعیت 2میلیون و 300هزار نفری آن به نوعی مشغول این صنعت هستند. قنوج در 220کیلومتری آگرا یکی از شلوغ‌ترین شهرهای هند قرار دارد و با این همه توانسته است در بین شلوغی مدرنیته، سنت‌ها را در خود حفظ کند. حالا بیش از 400سال است که در قنوج همه‌چیز رنگ و بوی عطر و عطرسازی دارد و هرکوچه آن را به واسطه کارگاه‌های عطرسازی با یک عطر می‌توان شناخت. این شهر مرکز تجمع هزاران کارگاه اسانس‌گیری است که در آن هر ساله ده‌ها تن گل و گیاه معطر اسانس‌گیری شده و به سراسر جهان صادر می‌شود؛ مانند اسانس‌های گل رز، چوب عود، چوب صندل و لوندر.  به هر حال در دنیای عطر، رایحه‌های شرقی با تم‌های ادویه‌ای گرم، شیرین، عودی، عنبری و ... جذاب بوده‌اند و خلاصه همه چیز گرم و شیرین و اغواگر است. این شهر قرن‌ها مترادف با تولید عطار-شکل سنتی عطر که بدون الکل ساخته می‌شود- بوده است و حالا نسل‌ سومی و چهارمی‌های قنوج دارند کارگاه‌های عطرسازی اجداد خود را می‌چرخانند. بد نیست در پرونده امروز زندگی سلام یک سفر کاغذی به این شهر و کارگاه‌هایش داشته باشیم تا بدانیم در قنوج چه خبر است.

ردپای ایرانی‌ها، علاقه مغول‌ها!
ارتباط شهر قنوج با عطرسازی به بیش از هزار سال پیش بازمی‌گردد. این شهر زمانی مرکز اصلی تجارت و بازرگانی بود. سوابق تاریخی حاکی از آن است که قنوج در اوایل قرن هفتم به عطرهایش مشهور بوده. عجیب ولی واقعی است که عصر مغول یک دوره طلایی برای صنعت عطر قنوج است. به هر حال کسی از مغول‌ها با آن تاریخچه سیاهی که رقم زدند، انتظار لطافتی به این شکل ندارد. داستان از این قرار است امپراتوران مغول که عطرباز بودند، وقتی پایشان به قنوج می‌رسد از عطرسازان این شهر حمایت می‌کنند. اکبر، امپراتوری که از نسل چنگیزخان مغول بود، وزارتخانه‌ای را تاسیس کرد که مسئول توسعه عطرهای بدن و طعم دهنده غذاها بود. او با عطارها بدن خود را شست‌وشو می‌داد و دستور داد درها و مبلمان کاخ را هم به این عطر آغشته کنند. حتی گفته می‌شود شهبانوها و ملکه‌ها هرگز عطار گل رز خود را که در شیشه‌های کوچک به گردن می‌انداختند، از خود جدا نمی‌کردند. شهبانو نور جهان همسر جهانگیر هم یکی از طرفداران پروپاقرص عطار بود. هنگامی که مغول‌ها از ایران به هند آمدند، علاقه خود به عطرها را با خود به این سرزمین بردند. علاقه مغول‌ها و نفوذ تکنیک ایرانی عطرسازی باعث شد عطرسازی در قنوج به یک شغل فراگیر و شناسنامه‌دار تبدیل شود. حالا در قنوج بیش از 350 عطرسازی کوچک و بزرگ است که از همنشینی گل و آب و آتش عطر تولید می‌کنند.

فعالیت خوشبویی که چرخ اقتصاد خانواده را می‌چرخاند
عطرها را در قنوج از خردکردن و تزریق مستقیم مواد گیاهی به روغن یا آب چوب صندل می‌سازند. روغن‌های مورد استفاده معمولا جذب بالایی دارند و همین باعث می‌شود بوی عطرهای عطاران ماندگار باشد. در واقع عطار یک عطر روغنی است که برای ساخت به الکل نیاز ندارد. هندی‌ها باوری دارند که می‌گوید یک قطره عطار آن‌قدر پرقدرت است که می‌تواند آن عطر را برای چند روز در وجود آدم مومیایی کند. البته صنعت عطر در اقتصاد قنوج نقش مهمی دارد و چرخ اقتصاد هزاران خانواده را که در زمینه پرورش گل، تقطیر عطارها و بسته‌بندی آن‌ها فعالیت دارند، می‌چرخاند. این هنر، به ثبات اقتصادی شهر هم کمک می‌کند و در بافت فرهنگی قنوج جا افتاده است. حتی دانش و مهارت‌های مرتبط‌ با عطرسازی نسل به نسل منتقل می‌شود و هر ساله جشنواره و رویدادهای محلی که پاشنه همه‌شان روی عطر می‌چرخد، برگزار می‌شود. البته در این بین عطرهای وارداتی که تنوع نت و بوی بیشتری دارند و به صورت انبوه تولید می‌شوند، روی تولید عطار تاثیرگذار بوده است اما مسئولان محلی در تلاش هستند با همکاری موسسات آموزشی و حمایت سازمان‌های غیردولتی راه را برای ادامه صنعت عطرسازی در قنوج هموار نگه دارند

هر 10 میلی‌لیتر عطر حدود 12 دلار
در فرهنگ هند، عطر بخش جدایی‌ناپذیر زندگی روزمره مردم است اما هندی‌ها بیش از عطر به گل علاقه دارند. آن‌ها از گل در هر جایی که بتوانند استفاده می‌کنند؛ از مراسم صبحگاهی و مذهبی و حین آشپزی و افزایش طعم غذا تا مراسم ازدواج و فوت و تولد. بازارهای گل هند مکانی رویایی و بی‌نظیر است که هیچ شباهتی با گل فروشی‌های بزرگ و مدرن ندارد. در این بازارها سبدهای چوبی بزرگ پر از گل‌های رنگی چیده شده و هندی‌ها این گل‌ها را به صورت گردنبندهای زیبا درمی‌آورند و در مراسم‌ مختلف استفاده می‌کنند. برای مثال در بازار گل بمبئی بیش از 600غرفه گل‌فروشی در راهروهای تنگ و باریک قرار گرفته‌اند و از ساعت 3 صبح مشغول به کار می‌شوند. در قنوج هم پرورش گل به خاطر صنعت عطرسازی به یک شغل مهم تبدیل شده است و هرکسی بتواند گل‌های خاص و خوشبوتری تولید کند، مشتری بیشتری دارد. قیمت عطرها با توجه به کیفیت و قدرت آن‌ها تعیین می‌شود؛ مثلا عطرهایی با روغن پایه چوب صندل بسیار گران‌قیمت‌تر از عطرهای با پایه پارافین مایع‌اند. مهروترا یک عطرساز نسل سوم که حالا خودش عطرسازی 45ساله پدربزرگش را اداره می‌کند و خانواده‌اش هنوز هم در واحدی پشت خانه‌شان در قنوج عطر تولید می‌کنند، به نشنال می‌گوید :«قیمت یک بطری بسته به روغن پایه استفاده‌شده می‌تواند از ۴۰ روپیه (حدود ۵۰ سنت) تا هزار روپیه (حدود ۱۲ دلار) برای ۱۰ میلی‌لیتر متغیر باشد.» البته این قیمت‌ها برای سال 2023میلادی است.

عطرسازی با دیگ مسی و پوست شتر
روش ساخت عطار به «دگ باپکا» معروف است. عطرسازان قنوج برای ساخت عطار از دیگ‌های مسی که با چوب و سرگین گاو گرم می‌شوند، استفاده می‌کنند. آن‌ها گلبرگ‌های تازه رز، یاس و ...، ادویه‌ یا براده‌ چوب‌های معطر را در دیگ‌های مسی می‌ریزند و آن را با آب می‌پوشانند. صنعتگران پس از بسته شدن دیگ‌های خمره‌ای، جوری آن را با پنبه و خشت مهروموم می‌کنند که به اصطلاح هوابند شود. بعد دیگ‌ها را به جوش می‌آورند و به لطف یک میله بامبو، بخار یا همان اسانس در مخزن مس دیگری به نام «باپکا» رسوب می‌کند. این یکی حاوی روغن چوب صندل است که بخار اشباع‌شده با مولکول‌های خوشبو را جذب می‌کند. یکی از عوامل کلیدی که عطارهای قنوج را متمایز می‌کند، استفاده از مواد طبیعی است. گل رز، یاسمن، چوب صندل، خس خس و زعفران برخی از مواد اولیه مورد استفاده هستند. شرایط منحصربه‌فرد خاک و آب‌و‌هوای منطقه به نمایه‌های عطری این مواد خام کمک می‌کند. به عنوان مثال، رزهایی که در قنوج رشد می‌کنند به خاطر رایحه استثنایی خود مشهور هستند. این فرایند می‌تواند حدود 10ساعت طول بکشد و بیشتر اوقات برای چندین روز با گیاهان تازه تکرار می‌شود تا به غلظت مورد انتظار برسد. سپس عطار را برای چند روز یا حتی چند هفته در بطری‌های پوست شتر می‌گذارند تا تمام رطوبت آن تخلیه شود. برای حفظ رمز و راز، فرمول دقیق هر عطارمخفی نگه داشته و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.

تکیه بر روش‌های سازگار با محیط‌زیست
عطارها می‌توانند انواع و اقسام نت‌ها را ایجاد کنند. فرمول‌های تند و تیز وجود دارد که در آن از زعفران، عود یا میخک استفاده می‌شود؛ اما عطارهای بسیار تازه‌تری هم به لطف یاس، خس‌ خس و ... وجود دارد. عطار در آیین‌های مذهبی هندی هم زیاد استفاده می‌شود. بعضی وقت‌ها حکم نشانه‌ای از ثروت را پیدا می‌کند که اشراف هندی با عطر خس خس حتی پرده‌ و ملحفه‌های خود را معطر می‌کردند تا زمانی که شب‌ها خیلی گرم بود، احساس خنکی بیشتری داشته باشند. آن‌طور که ابن سینا فیلسوف و پزشک بزرگ ایرانی نوشته است عطار خاصیت درمانی هم دارد. یکی از نکاتی که کار عطرسازان قنوج را متمایز می‌کند، پایبند بودن به روش‌های سازگار با محیط‌زیست است. استفاده از مواد طبیعی و محلی، اثرات محیط‌زیستی را به حداقل می‌رساند. علاوه بر این، فرایند تقطیر با تکیه بر هیزم و آب به عنوان منابع اولیه، از نظر انرژی کارآمد است. عطارها، در فرمول خود الکل ندارند و از زمان امپراتوری مغول در هند و خاورمیانه پرطرفدار بودند. با وجود این از وقتی پای استعمارگران انگلیسی به هند باز شد، بسیاری از هندی‌ها کم‌کم به عطرهای وارداتی علاقه‌مند شدند. حتی امروزه نیز ساخت عطارهای واقعی در قنوج، در عصاره‌هایی که ۴۰۰ سال است به سختی تغییر کرده‌اند، انجام می‌شود. با این حال، برای نسل جدید که به دنبال عطر از اروپا و به ویژه از فرانسه هستند، کمتر جذاب است. در غرب، عطارهای لوکس شروع به جذب مشتریان خاص خود کرده است که به دنبال یک سبک زندگی شرقی خاص هستند.
​​​​​​​
فرمول مخفی عطری با بوی باران
يكی از عطرهای معروف قنوج، ميتی یا عطر اولین باران نام دارد كه به عنوان سوغات اين شهر شناخته می شود. فرمول اين عطر برای سال‌های طولانی مخفی نگه‌داشته می شد زيرا دارای رايحه منحصر به فرد خاک باران‌خورده است. اين عطر كه حاوی مقادير زيادی پِتريكور (مولكول‌های معطری كه در اثر تماس آب باران با خاک ايجاد می شود) است، به روش جالبی توليد می شود. برای ساخت اين عطر ابتدا تكه‌های نم‌دار خاک رس جمع‌آوری و به همراه آب در تانک تقطير ريخته می شود. سپس اين تانک تقطير را به وسيله چوب بامبو (به عنوان كُندانسور) به ظرف ديگری كه در آن روغن چوب صندل ريخته‌اند متصل می كنند. پس از اسانس‌گيری، عطر حاصل را كه حاوی اسانس باران و پايه چوب صندل است، درون ظروف مخصوصی كه از پوست شتر ساخته شده‌اند ريخته و در آفتاب نگهداری می كنند . اين نگهداری با هدف تبخير آب موجود در عطر و هماهنگی بيشتر رايحه باران و چوب صندل انجام می شود و به عطر عمق و غنای خاصی می دهد. به همین دلیل بیشتر گردشگران وقتی از این شهر دیدن می‌کنند بعید است یک شیشه عطر میتی را در دست نداشته باشند. موضوعی که می‌تواند برای ما که کاشان را داریم حسرت‌برانگیز باشد.