صنایع دستی، نماد هویت فرهنگی و هنری هر ملت است که علاوه بر حفظ میراث تاریخی، نقش مهمی در اقتصاد و اشتغال‌زایی دارد. ایران با داشتن تنوع گسترده در این حوزه، ظرفیت بالایی در تولید و صادرات دارد و می‌تواند جایگاه برجسته‌ای در بازارهای جهانی کسب کند. برخی کارشناسان معتقدند مدرنیته موجب کاهش توجه به صنایع دستی و در نتیجه افول روزگار شکوهمند این محصولات هویت‌محور شده است، در حالی که گروهی دیگر بر این باورند که دلایل این چالش را باید در عوامل مدیریتی ،اجتماعی واقتصادی جست‌وجو کرد. از سوی دیگر، برخی تحلیلگران رشد چشمگیر صنایع دستی ایران در دهه اخیر را تأیید می‌کنند. با توجه به این نظریات و همچنین به مناسبت روز جهانی صنایع دستی، نگاهی گذرا به وضعیت صنایع دستی در ایران و فرصت‌ها و چالش‌های آن در بازار های جهانی  داشته‌ایم.
​​​​​​​
چالش‌ها در ابعاد منابع انسانی، بازار، برندینگ و مدیریت
در ۱۹ آبان ۱۴۰۳، پایگاه اطلاع‌رسانی اتاق بازرگانی ایران آماری تأمل‌برانگیز منتشر کرد که نشان می‌دهد صنایع دستی با ۲۹۹ رشته و زیرمجموعه‌هایی شامل ۱۸ گروه، ۱۵۶ رشته و ۱۴۳ مجموعه رشته (با احتساب هنر فرشبافی –) یکی از مهم‌ترین شاخه‌های مشاغل خانگی محسوب می‌شود. گردش مالی صنایع دستی ایران به‌طور متوسط ۹ هزار میلیارد تومان در سال است و ارزش صادرات محصولات صنایع دستی ایران در سال ۱۴۰۲ از مرز ۴۱۶ میلیون دلار عبور کرد.
با توجه به این آمار، صنایع دستی در ایران با چالش‌های متنوعی در ابعاد منابع انسانی، بازار و برندینگ، مدیریتی، ساختاری و فرهنگی-اجتماعی مواجه است. برای توسعه این حوزه، سیاست‌گذاری‌های هدفمند و منطبق بر سند آمایش سرزمینی و قابلیت‌های مناطق مختلف کشور ضروری است. اجرای سند ملی توسعه صنایع دستی و ایجاد بسترهای مساعد برای نوآوری و تقویت مهارت‌های تولیدی و تجاری‌سازی فعالان این صنعت نیز از نکات کلیدی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
سهم ناچیز ایران از بازارهای جهانی
به گزارش اکوایران، حجم صادرات صنایع دستی (بدون احتساب فرش) در سه ماه نخست سال ۱۴۰۳ حدود ۲۶ تن به ارزش ۷۴.۵ میلیون دلار بوده است. اتاق بازرگانی تهران در گزارشی اعلام کرد که با وجود ظرفیت‌های شگفت‌انگیز ایران در این حوزه، سهم کشورمان از بازار جهانی چندان چشمگیر نیست. ارزش صادرات صنایع دستی ایران در سال ۱۳۹۷ حدود ۲۸۹ میلیون دلار بود که در ۱۴۰۲ به ۴۱۶ میلیون دلار رسید. این رشد نشان‌دهنده تلاش صنعتگران برای تثبیت جایگاه کشور در بازارهای جهانی است، اما همچنان موانع زیادی بر سر راه توسعه صادرات وجود دارد.
بی‌ثباتی مدیریتی؛ مانع بزرگ در مسیر رشد
پس از بررسی این آمارها، نگاهی به چالش‌های و معضلاتی که در این حوزه وجود دارد ضروری است. یکی از مهم‌ترین موانع، بی‌ثباتی مدیریتی است که در گزارش راهبردی مرکز پژوهش‌های مجلس نیز مورد تأکید قرار گرفته است. این گزارش نشان می‌دهد که طی چند دهه گذشته، تغییرات مدیریتی مکرر مانع اجرای سیاست‌های پایدار شده و توسعه صنایع دستی را با مشکلاتی مواجه کرده است. نبود راهبرد مشخص، ضعف حمایت‌های دولتی، و ناهماهنگی بین دستگاه‌های مرتبط از عوامل مؤثر بر کندی رشد این صنعت هستند. این چالش‌ها، در کنار مشکلات بازار و صادرات، ضرورت تدوین سیاست‌های کارآمد و اجرای راهبردهای بلندمدت را دوچندان می‌کند.
در بخشی از این گزارش آمده است: "در حدود پنج دهه اخیر، میانگین دوره مدیریتی مدیران صنایع دستی حدوداً ۲ سال بوده و پس از انقلاب اسلامی این میانگین به یک سال و هفت ماه کاهش یافته است. کمتر از ۲۵ درصد مدیران از نظر تخصصی یا مدیریتی استانداردهای لازم برای راهبری این حوزه را داشته‌اند. همچنین، وجود آمارهای غیردقیق و گاه متضاد بین دستگاهی همواره چالش‌ساز بوده است."
ضعف در بیمه هنرمندان و فراموشی روش استاد-شاگردی
نبود نگاه نظام‌مند به چرخه تولید تا توزیع صنایع دستی، عدم شکل‌گیری حمایت از شبکه کسب‌وکارهای همکار، و فقدان سیاست‌گذاری مناسب، این حوزه را با مشکلات متعددی روبه‌رو کرده است. عدم بهره‌گیری از ظرفیت‌های قانونی مانند تأمین مواد اولیه ارزان، خرید تضمینی، و بیمه هنرمندان و استادکاران، از پیامدهای ضعف تعاملات بین‌بخشی است.
همچنین، نبود برنامه مشخص برای بهره‌برداری از روستاها و شهرهای ثبت جهانی شده، فراموشی روش آموزشی استاد-شاگردی، و از بین رفتن دانش ضمنی در اختیار استادکاران، از دیگر چالش‌های عملیاتی این حوزه است. این هنر-صنعت نیازمند مداخلات جدی حمایتی، سیاستی و نظارتی است که تاکنون به حد کافی به آن پرداخته نشده است.
چالش‌های بازاریابی و صادرات
یکی از مشکلات عمده صنعتگران نبود زیرساخت‌های مناسب برای بازاریابی و صادرات است. بسیاری از هنرمندان همچنان به روش‌های سنتی محصولات خود را عرضه می‌کنند، در حالی که بازارهای جهانی نیازمند بسته‌بندی استاندارد، تبلیغات حرفه‌ای و حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی هستند. عدم دسترسی به ابزارهای بازاریابی نوین باعث شده ایران نتواند سهم قابل توجهی از بازارهای جهانی کسب کند.
راهکارهای برخی کار شناسان برای توسعه بازار جهانی
با توجه به چالش‌ها و فرصت‌های موجود، چند راهکار برای توسعه پایدار صنایع دستی ایران پیشنهاد شده است:
ثبات مدیریتی و سیاست‌گذاری بلندمدت ، کاهش تغییرات مداوم در مدیریت و تدوین برنامه‌های پایدار
تقویت بازاریابی و صادرات،حمایت از صنعتگران برای حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی،توسعه فروش آنلاین و بازاریابی دیجیتال،حمایت از زنان صنعتگر و کارگاه‌های کوچک، تسهیل دریافت تسهیلات مالی برای تولیدکنندگان،نوآوری در طراحی و کاربردی‌سازی محصولات،همکاری بین دانشگاه‌ها و صنعتگران برای به‌روز‌رسانی سبک‌های تولید و...
آینده صنایع دستی ایران در گرو اقدام جدی
صنایع دستی ایران با داشتن پیشینه‌ای غنی و ظرفیت‌های بالقوه، می‌تواند جایگاه برجسته‌ای در اقتصاد کشور و بازارهای بین‌المللی داشته باشد. تحقق این هدف، نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت، حمایت‌های دولتی، و تلاش مشترک صنعتگران و سیاست‌گذاران است. اگر اصلاحات ساختاری و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین به درستی اجرا شود، این هنر دیرینه نه‌تنها حفظ خواهد شد، بلکه می‌تواند به یکی از مهم‌ترین منابع اقتصادی ایران تبدیل شود.